Tai biến c’lâng a’ham a’bục dưr váih p’jấh, nắc a’ham lướt băn zư a’bục m’bứi, cắh cậ cắh choom lướt tước, bhrợ k’đêệng k’đoong c’lâng a’ham cóh a’bục cắh cậ tu ha’voóh c’lâng a’ham a’bục. Cr’ay tai biến c’lâng a’ham cóh a’bục k’rang k’pân bhlâng, hadang cắh đấh zư padứah nắc choom chêết bil. T’ruíh Manứih padứah đh’réh cr’ay cóh bhươn cr’noọ bêl đâu, azi xay moon lâng đhanhuôr pr’zợc xơợng râu tu bhrợ t’váih lâng lêy zư padứah bêl crêê tai biến c’lâng a’ham cóh a’bục.

         Tai biến c’lâng a’ham a’bục nắc đoo bhiệc đột quỵ a’bục tu a’ham lướt dzoọc băn cóh a’bục cắh bấc,c ắh cậ cắh bơơn dzoọc lâng bhrợ k’đêệng k’đoong c’lâng a’ham cóh a’bục cắh cậ tu ha’voóh c’lâng a’ham a’bục. tu cơnh đâu, apêê moon đột quỵ a’bục cắh zâp lâng zấp râu tu bhiệc nắc zâp tế bào a’bục nắc zêng đhêy lâng choom chêết cắh ha mơ đenh, bhrợ a’chặc a’rang đhưr, ha dêê, cắh năl râu rị, cắh choom pa prá tu u liệt, boọp dza dzệc, mắt cắh choom k’nhít cắh cậ ra’ngắt luôn xang nặc, lấh mơ nắc choom chêết hadang cắh đấh loon zư padứah. Bấc apêê bơơn ta zư padứah đấh loon hân đhơ cơnh đêếc cung khuých goo tất lang, cắh dzợ k’rơ, cắh choom mặ pa bhrợ… cr’chăl nâu nắc vêy 2, 3 râu liêm buôn bhrợ váih tai biến c’lâng a’ham a’bục, nâu đoo nắc tr’xăl p’jấh âng plêệng k’tiếc, tơợ pứih moót cha’cêết, tơợ cha’cêết chô pứih. Tu cơnh đâu, đợ apêê k’ay, nắc ơy vêy c’léh cr’ay ooy da’dưl, dal huyết áp bêl pứih p’răng p’jấh xoọc ắt cóh phòng chriết nắc buôn bhrợ tai biến c’lâng a’ham a’bục. tai biến c’lâng a’ham a’bục buôn lưm ooy đợ apêê lấh 55 c’moo vêy đhr’năng huyết áp tu xơ vữa động mạch, đhọ tháo đường, cắh liêm crêê cóh n’xiêng a’ham, mọ, nghiện ôộm hót, nghiện cắh cậ ôộm bấc búah bia, cắh kiêng chấc p’gớt. 2, 3 apêê tai biến c’lâng a’ham a’bục tu cắh liêm crêê tuần hoàn a’bục cấp tính. Lấh mơ nắc bhrợ cắh liêm crêê ooy cr’noọ, thần kinh váih bấc, taluôn ha dợ cắh bơơn padứah choom bhrợ cắh liêm crêê tuần hoàn a’bục lâng tai biến c’lâng a’ham a’bục. tai biến c’lâng a’ham a’bục nắc 1 râu cr’ay ngân, choom bhrợ chêết bil bấc bhlâng ha dang xang padứah nắc cung buôn đợc lơi bấc râu cr’ay bhrợ bil đhr’năng ắt tớt, pa bhrợ, cắh dzợ lấh buôn hay.

             Manứih k’ay huyết áp dal cắh cậ huyết áp đệ, xơ vữa động mạch, đhọ tháo đường… nắc xơợng k’ay a’cọ cắh cậ vir mặt, ha’rêê a’chặc a’zân, ặt chi’áp, lêy cha’mêết liêm gít, vêy đhr’năng nắc zâp c’léh âng tai biến c’lâng a’ham a’bục. Tu cơnh đâu, c’léh cr’ay âng tai biến c’lâng a’ham a’bục buôn lêy nắc k’ay a’cọ, vir mặt, cắh năl râu rị, đhưr mưy bha’lắh têy, boọp tưn bêu, k’đhạp pa prá. Bấc apêê tai biến c’lâng a’ham a’bục dưr váih p’jấh bêl hi’dưm nắc c’la apêê k’ay lâng manứih đông cắh năl gít, bêl bơơn năl nắc lấh ra’ngắt, êệ đhọ cung cắh năl cơnh.

           Bêl vêy c’léh cr’ay a’cọ âng cr’ay tai biến c’lâng a’ham a’bục dưr váih, manứih đông nắc lêy oó đoọng xập bấc xa’nập ma xiên, đoọng manứih k’ay bếch đhị tíh liêm, đhị tr’ơớih dal mơ 30 độ lânglêy bếch cha’chêêl đoọng oó bhr’hêếc zâp chất pa’glúh đắh boọp. nắc lêy zư đoọng a’chặc a’rang zâp ngăn đoọng oó jựch dêêr. Lêy oó đoọng manứih k’ay nâu cha, ôộm bêl manứih k’ay độp lêy k’noọ ra’ngắt lâng oó tự đoọng manứih k’ay ôộm đhơ râu vêy zanươu. Hadang manứih k’ay dzợ tưn taách nắc lêy moon p’hơơm k’rơ lâng ma mơ đoọng zúp a’ham dzoọc cóh a’bục liêm choom lấh. lâng xang nặc đấh âng đơơng manứih k’ay lướt ooy cơ sở y tế đăn bhlâng đoọng bơơn zư padứah đấh loon, oó âng đơơng ooy ch’ngai tu cr’chăl t’ngay âng đơơng ch’ngai nắc bhrợ manứih k’ay ting ngân lấh mơ lâng đhr’năng chêết bil bấc lấh.

            Hân đhơ tai biến c’lâng a’ham a’bục nắc cr’ay k’rang k’pân bhlâng nắc choom pa’xiêr đhr’năng cr’ay hadang năl cơnh zêl cha’groong. Lêy lơi jợ zâp râu bhrợ t’váih tai biến c’lâng a’ham a’bục lâng zêl cha’groong dưr váih cớ lâng manứih k’ay đột tuỵ a’bục. manứih t’coóh t’ha nắc lêy khám padứah zâp bêl, lấh mơ nắc đợ apêê vêy cr’ay dal huyết áp cắh cậ huyết áp đệ cắh cậ vêy đhọ tháo đường, bấc n’xiêr cóh a’ham, xơ vữa động mạch. Hân noo ch’cêết nắc lêy ập ngăn, hoọm, xúah lâng đác pứih. lêy oó hoọm bêl đấh ra’diu cắh cậ hi’bu k’năm. Lêy vêy chế độ dinh dưỡng liêm choom đoọng pa’xiêr xơ vữa động mạch cơnh oó lấh cha n’xiêng bh’năn, cha bấc a’xiu, cha bấc bhơi r’véh, ôộm zâp đác zâp t’ngay. Lêy lơi hót, oó lấh ôộm búah bia lâng k’rịa. lâng đợ apêê ơy taluôn đột quỵ a’bục, đoọng zêl cha’groong dưr váih cớ nắc lêy t’bhlâng zư padứah ting cơnh đơn âng bác sĩ khám padứah, lấh mơ nắc zư đợc huyết áp đhị mức trung bình.

           Lêy p’gớt taluôn a’chặc a’zân lâng bhiệc ctập thể dục, lêy tập oó lấh mơ c’rơ, lêy lướt dzung, zâp bêl lướt mơ 15-20 phút, pazêng cr’chăl t’ngay lướt dzung nắc lấh oó lấh 1 tiếng./.

PHÒNG VÀ XỬ TRÍ TAI BIẾN MẠCH MÁU NÃO

          Tai biến mạch máu não (TBMMN) xảy ra đột ngột, là tình trạng máu đến nuôi dưỡng não rất ít, hoặc không đến được do hẹp hoặc do tắc nghẽn động mạch não hoặc do vỡ mạch máu não. Bệnh TBMMN đặc biệt nguy hiểm, nếu không được cấp cứu kịp thời có thể gây nguy hiểm cho tính mạng. Tiết mục Thầy thuốc buôn làng hôm nay, chúng tôi giới thiệu cùng bà con và các bạn nguyên nhân và cách xử trí khi bị tai biến mạch máu não.

            Tai biến mạch máu não là tình trạng đột quỵ não do máu đến nuôi dưỡng não rất ít, hoặc không đến được do hẹp hoặc do tắc nghẽn động mạch não hoặc do vỡ mạch máu não. Vì vậy, người ta gọi đột quỵ não là não bộ bị tổn thương một cách đột ngột do thiếu máu. Khi máu lên não bị thiếu với bất kỳ lý do gì thì các tế bào não bộ sẽ ngưng hoạt động và có thể bị chết trong vài phút, dẫn đến cơ thể yếu, tê bì, mất cảm giác nửa người, không nói được (do tê, liệt), miệng méo, mắt nhắm không được hoặc hôn mê ngay sau đó, thậm chí tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời. Nhiều trường hợp được cứu sống nhưng có thể bị tàn phế suốt đời, giảm tuổi thọ và không còn khả năng lao động... Bên cạnh đó có một số yếu tố thuận lợi tạo nên TBMMN, đó là sự thay đổi đột ngột của thời tiết (nóng sang lạnh hoặc từ lạnh sang nóng). Vì vậy, những bệnh nhân, vốn đã có những bệnh lý về tim mạch, tăng huyết áp khi nóng lạnh đột ngột xảy ra (đang ở trong phòng máy lạnh đột ngột đi ra ngoài nóng hoặc đang ở trong nhà ấm ra ngoài đột ngột trong thời tiết lạnh), rất dễ bị TBMMN). TBMMN rất dễ gặp ở những người trên 55 tuổi có tăng huyết áp (do xơ vữa động mạch), đái tháo đường, rối loạn mỡ máu, béo phì, nghiện thuốc lá, nghiện hoặc lạm dụng bia, rượu, lười vận động. Một số trường hợp TBMMN do rối loạn tuần hoàn não cấp tính. Ngoài ra chấn thương tâm lý, căng thẳng thần kinh (stress) xảy ra nhiều, liên tục mà không được khắc phục có thể gây rối loạn tuần hoàn não và TBMMN. TBMMN là một loại bệnh nặng, có tỷ lệ tử vong cao nhưng nếu qua cơn nguy kịch thường để lại nhiều di chứng làm mất khả năng lao động, giảm trí nhỡ, lú lẫn.

           Người có bệnh về huyết áp (tăng huyết áp hay huyết áp thấp), xơ vữa động mạch, đái tháo đường,... đột nhiên cảm thấy hơi nhức đầu hoặc nhức đầu, váng đầu, choáng váng, tê nửa người, ngáp vặt liên tục, cần cẩn thận, có thể là các dấu hiệu tiền triệu của TBMMN (đột quỵ). Vì vậy, triệu chứng của TBMMN thường khởi đầu là nhức đầu, chóng mặt, mất định hướng, yếu một tay, một chân cùng phía, miệng méo, nhân trung lệch sang bên lành, nói khó. Nhiều trường hợp TBMMN xảy ra đột ngột vào ban đêm cho nên bản thân người bệnh và người nhà không thể biết được, khi phát hiện, đã hôn mê, đại, tiểu tiện không tự chủ.

          Khi có triệu chứng khởi đầu của bệnh TBMMN xảy ra, người nhà nên nới lỏng quần áo và để người bệnh nằm ở trên mặt phẳng, gối đầu cao khoảng 30 độ và ở tư thế nằm nghiêng để tránh nguy cơ bị sặc do các chất tiết ra từ miệng. Cần phải giữ ấm cơ thể cho bệnh nhân để tránh những cơn co giật. Tuyệt đối không cho bệnh nhân ăn, uống gì khi nghi ngờ bệnh nhân bị đột quỵ và không tự ý cho bệnh nhân uống bất kỳ một loại thuốc nào. Nếu bệnh nhân còn tỉnh táo, bảo người bệnh thở thật sâu và đều nhằm giúp cho máu lên não tốt hơn. Và sau đó nhanh chóng đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất để được cấp cứu kịp thời, tránh đưa bệnh nhân đi xa vì thời gian di chuyển kéo dài càng làm cho tình trạng bệnh sẽ nặng hơn và nguy cơ tử vong cao hơn.

          Mặc dù TBMMN là bệnh nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể giảm được nguy cơ bệnh nếu biết cách phòng ngừa. Cần loại trừ các yếu tố nguy cơ gây ra TBMMN và phòng ngừa tái phát đối với bệnh nhân bị đột quỵ não. Người cao tuổi cần được khám bệnh định kỳ, đặc biệt là những người có bệnh về tăng huyết áp hoặc huyết áp thấp hoặc có kèm đái tháo đường hoặc kèm theo tăng mỡ máu, xơ vữa động mạch. Mùa lạnh cần mặc ấm, tắm, rửa nước ấm. Không nên tắm vào sáng sớm hoặc chiều tối. Cần có chế độ dinh dưỡng hợp lý để hạn chế xơ vữa động mạch như hạn chế ăn mỡ động vật, ăn nhiều cá (tốt nhất mỗi tuần ăn 2-3 lần cá thay cho ăn thịt), ăn nhiều rau, uống đủ lượng nước hàng ngày (tránh cô đặc máu sẽ hình thành huyết khối). Cần bỏ thuốc lá, không nên lạm dụng rượu, bia, hạn chế ăn mặn. Đối với những người đã từng bị đột quỵ não, để phòng tái phát là tích cực điều trị theo đơn của bác sĩ khám bệnh, đặc biệt là duy trì huyết áp ở mức trung bình.

          Cần vận động cơ thể bằng các hình thức thể dục đều đặn, nhẹ nhàng, không tập quá sức mình hoặc đi bộ, mỗi lần đi khoảng 15-20 phút, tổng cộng thời gian đi bộ không quá 60 phút./.