Tàm bơta di gơlan ndai, broă tam tờm sầu riêng ur ar ir lơh gơguh rềs àr, lơh gơtìp uă ir tŭ drà kă bro tam gơl ờ niam. Dùl bơta lơh gah sầu riêng lơgar Việt Nam ờ gơtùi sền gròi, hơ̆ là broă ur ar ir rề ơnàng bă ù tam kung gam lơh gơlik geh tàm uă lơgar Đông Nam Á. Geh tŭ tàm lơgar Lo, do là dùl lơgar geh kàl mrềt kung gam lơh ngan uă nàng tơnguh bơtàu bơta plai chi do ñiệt đới geh uă bơta niam do.

Bi Trương Quang Tỉnh, kis tàm xã Pơng Drang, kơnhoàl Krông Buk, càr Dăk Lăk là kỹ sư lơh sa suơn sre neh geh uă nam ơm kis tàm ală tiah tam tờm sầu riêng, ai geh ală broă lơh sa suơn sre tus mờ uă cau tờm lơh sa suơn sre dờng. Jăt bi yal, broă do gam geh bơta tàm pơrlòng uă ngan đah ală lơgar dê, den tàng pal pơn jăt tai geh tơrgùm jơnau git wă bal mờ broă lơh mờng chài. Den tàng, bi bal mờ ală cau lơh broă bal neh tus tàm ală tiah tam tờm sầu riêng uă ngan tàm Đông Nam Á nàng bơsram bal. Tàm hơ̆, tiah lài ngan là lơgar Thái Lan, do là tiah geh rài tam tờm sầu riêng jŏ ngan, geh uă sơntìl tờm sầu riêng geh pơnrơ ngan; uă ù tam, khà plai tơnhào geh bal mờ priă geh tàm broă tăc mờ lơgar bơdìh ndrờm geh ơm lài ngan tàm dunia dê.

Dơ̆ lòt pa do ngan bal mờ ală cau tờm suơn tam tờm sầu riêng tàm kơnhoàl Krông Păc tus hờ càr Chanthaburi, tiah geh pơnrơ ngan lơgar Thái Lan dê bè broă tam tờm sầu riêng, neh cèng geh ală jơnau bơsram broă mờng chài kwơ màng, mờ kung cèng wơl bơta pin dờn uă ngan: “Tàm lơgar Thái Lan den bơsram geh broă lơh suơn, broă koh tê sùm ờ gŏ di lời ơnàng bè tàm lơgar Việt Nam he dê. Añ tus tàm hơ̆ gam bơsram geh bè khà măt kă bro, lơh tơnơ̆ mờ tŭ neh tơnhào. Gam broă tam, sơnka sền gàr geh cồng nha mờ măt phan den kung gam ờ jai mờ Tây Nguyên he jơh”.

Jăt uă jơnau tơngit bơh ală cau neh lòt mùl màl tus tàm ală tiah tam tờm sầu riêng tàm lơgar Thái Lan dê, cồng nha geh uă ngan mờ ală suơn tàm lơgar do geh là di pơgăp tàm rơlao 30 tấn tàm 1 lồ, tàm tŭ Tây Nguyên, geh suơn tam geh 45 tấn tàm 1 lồ, geh tŭ uă rơlao. Gam cồng nha bè ờs gùt lơgar geh yal tàm lơgar Việt Nam là 15 tấn tàm 1 lồ, lơgar Thái Lan là hờ đơm 10 tấn tàm 1 lồ. Bŭ lah bè hơ̆, jăt mò Nguyễn Thị Thành Thực, Kwang geh jơng tàm mpồl duh broă sùm Mpồl đơng lam Lơh sa suơn sre sồ lơgar Việt Nam pà git, bŭ lah geh bơta pràn bè cồng nha geh uă mờ priă tăc lơh sa gơmù, mơya Tây Nguyên ờ pràn tài priă tăc logistic uă ngan: “Đơs tus blơi phan geh lơh bơh broă lơh sa suơn sre là đơs tus “drà gùng” tàm Chanthaburi lơgar Thái Lan den drà gùng ơnàng 150 thơ̆k. Tàm gùl rơndeh kung gam lòt mờ bàr gah là drà, gam tă sờr phan. Gam tàm he dê, tŭ gơtìp kòl gùng den priă tă logistic geh gơrềng tus mờ xăng jờu, gơrềng tus mờ tơngai ơm kơ̆p, gơrềng tus mờ broă lơh ồs đèng. Priă tă dơ̆ bàr là bơnah phan jơnkah tài broă rơndăp phan mờ măi dềt, pơn diang mờ rơndeh dềt. Priă dă tai là hoàc huơr geh is, di lah lơyài pơgăp 2 poh hơ̆ sồng tăc geh den hoàc huơr bơh tàm 25 tus 30% pơn drờm mờ tŭ koh tàm suơn. Geh tŭ hoàc huơr tus 35%”.

Ờ mìng bơsram tàm lơgar Thái Lan-do là lơgar lơh-tăc mờ lơgar bơdìh plai sầu riêng uă ngan tàm dunia dê, uă cau tàm gah lơh plai sầu riêng tàm Tây Nguyên wèt tus broă bơsram bơh lơgar Lo, broă lơh gơs phan kă bro jăk chài. Mìng rơ̆p 4 nam bơh tŭ mŭt lơh, tàm bơta geh kàl mrềt, ală mpồl lơh sa kă bro gah lơh sa suơn sre lơgar do neh tam geh rơlao 1 rơbô 600 lồ mờ geh phan tăc tàm nhai 6 tus. Mpồl lơh sa kă bro lơgar Lo kơlôi là, tŭ mŭt tàm broă kă bro kơl jăp, ală suơn tam sầu riêng neh tam di gơlan geh cồng nha 30 tấn tàm 1 lồ 1 nam, uă rơlao mờ cồng nha bè ờs bơh lơgar Việt Nam mờ lơgar Thái Lan geh. Lơgar Lo kung neh tơrgùm rơlao 100 sơntìl tờm sầu riêng, gam geh ală sơntìl blơi bơh lơgar ndai mờ sơntìl geh lơh tàm lơgar nàng drơng tàm broă rơndăp lơh sơntìl pa geh uă bơta kơ̆p kờñ. Sền cau dê den kơlôi tus să tờm he, jăt ồng Nguyễn Hoài Dương, Kwang atbồ Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Dăk Lăk pà git, bŭ lah lam lài Tây Nguyên, ơm dơ̆ bàr gùt lơgar dê bè lơh sầu riêng, mơya càr do kung ờ gơtùi pin dờn ir, tài kung gam uă broă lơh ờ hềt pràn: “Bơta pràn tàm pơrlòng ờ mìng là bơta ƀuơn tàm tiah tam. Mờ kwơ màng là geh sơntìl sầu riêng, broă lơh geh bơta niam sầu riêng. Mờ sầu riêng hơ̆ pal geh dunia git tus, geh lơgar Lo git tus, geh ală drà kă bro git tus khà măt kă bro. Dơ̆ là bơta mờ añ đơs là gam kờñ ngan tŭ do”.

Jăt Ƀộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn đơs, bă ù tam tờm sầu riêng gùt lơgar tŭ do neh rơlao 110 rơbô lồ, Tây Nguyên neh rơlao 40 rơbô lồ, sơrlèt rơlao nggùl broă rơndăp ù tiah geh ai tus nam 2030, lơh gơtìp kal ke “bơcah plai bluh”. Mơya, pal lam sồr làng bol ơm ha là tơmù broă tam tờm sầu riêng là ờ geh cồng nha. Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, lơh broă tàm Viện khoa họk kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên pà git, ờ mìng lơgar Việt Nam mờ bă ù tam tờm sầu riêng gam gơguh mhar ngan tàm uă lơgar. Den tàng lơgar Việt Nam bañ ai uă ir broă tơmù bă ù tam nàng pleh mờ bơta tung lơtang. Mờ sơlơ̆u wơl pal tơnguh uă bơta pràn tàm pơrlòng gah phan kă bro ndrờm bal jơh bơh broă lơh, tơnguh bơtàu khà măt kă bro mờ broă drà kă bro. Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường đơs là, broă lơh VietGAP bè tŭ do là ờ tơl ai tus mờ ƀlàng nhơl dunia bơh sầu riêng: “He pal ai wơl, he lơh, tăc tàm drà lơi, bè là lơgar Lo ha là câu Âu, ha là ờ uă lơgar tàm câu Mỹ. Mờ broă lơh he dê tŭ do gam ngui là broă lơh VietGAP. He git là gơwèt mờ VietGAP mìng gơtùi là khà geh ai lơgar Việt Nam dê, mờ ală lơgar tàm dunia cau ndrờm ờ ngui broă lơh do. Broă he lơh jăt GlobalGAP tàm jơh 2 bơta phan tam là sầu riêng mờ kơphe là broă lơh niam ngan mờ geh tàm bơta pràn he lơh”.

Sầu riêng gam ai geh bơta kwơ lơh sa tus tơmàn dolar Mỹ. Mơya mờ broă lơh sa bơh uă lơgar gơguh mhar rơlao uă ngan pơn drờm mờ khà ơnàng drà kă bro, bơta tung lơtang gơlik geh tàm gah do mìng là bơta gờñ ha là jơla.

Tềng đăp măt, ală càr Tây Nguyên kung gam lơh niam broă lơh dờng tài drà kă bro blơi phan bơh lơgar bơdìh uă ngan dunia neh pờ mpồng, nàng mhar lơh sầu riêng gơs phan kă bro tơmàn dolar Mỹ pa tàm tiah do. Wèt tus tơnơ̆ do, Tây Nguyên gơtùi geh pràn sơndră mờ bơta tung lơtang sầu riêng gơlik geh tài geh tiah tam kơphe tơl pràn. Bơsram bal bơta niam bơh dunia dê mờ tơnguh bơta pràn bơh să tờm, gah sầu riêng Tây Nguyên tơl nàng geh pơn jăt tai dờng pràn.