Tơnơ̆ 50 nam kờp bơh ngai tơngklàs, tiah jơi bơtiàn dồ êt nă cau tàm càr Gia Lai neh geh uă tam gơl niam, tơnggŏ bơh ală broă bơtàu tơngguh uă ngan bè lơh sa, niam chài, bơto bơtê mờ rài kis mpồl bơtiàn. Gia Lai, bă ù Tây Nguyên pas sơm, là tiah ơm kis bơh uă jơi bơtiàn dồ êt nă cau dê, geh: Jrai, Bahnar.

Kơnờm bơta sền gròi bơh Đảng mờ Dà lơgar dê bal mờ ală lơh ngan sùm ờ ơm rlô bơh gơnoar ătbồ ƀòn lơgar dê, tiah jơi bơtiàn dồ êt nă cau tàm càr Gia Lai neh geh bơta tam gơl să pràn kơldang. Ală broă lơh jơnau kờñ dà lơgar bè tơrmù rƀah, bơtàu tơngguh lơh sa- mpồl bơtiàn tiah jơi bơtiàn dồ êt nă cau neh geh lam lơh jăt geh cồng nha. Uă broă lơh tơrlòng lài lơh broă sa sươn sre kơ̆ kơl jăp, bè tam kơphê, tiêu, kau su, pơgồp bal ròng phan puan jơng neh dong làng bol tơnguh uă priă lơh geh, kơ̆ kơl jăp rài kis. Kra ƀòn ồng Rah Lan Hao, ơm ƀòn Greo Pết, sàh Dun, kơnhoàl Chư Sê, pà gĭt: “Bă ù Pleiku- Gia Lai lài mờ ngai tơngklàs gam uă ngan kal ke. Tus ngai 17/03 Pleiku geh tơngklàs, làng bol tàm do kung gam kal ke sơl. Làng bol cau Jrai, Bahnar siơ̆u siar uă bơta ngan. Bơh tŭ geh kăc màng lam gùng, geh dà lơgar sền gròi, rài kis làng bol dê tam gơl uă, geh piang sàu àu soh, hìu đam niam tre, geh rơndeh rơndồ, geh măy kăc kòi, kơnòm dềt geh lòt bơsram, uă cau geh lơh kwang bàng tàm kơnhoàl, càr. Đơs bal tŭ do rài kis làng bol dê neh kơ̆ kơl jăp rao bờh”.

Tŭ do, càr Lâm Đồng geh mờr 70 rbô lồ ù lơh broă sa suơn sre jat gùng dà ngui măi mok pa, geh 21,2% bă ù tam phan, gơguh rlau 2 rbô 700 lồ pơn drờm mờ nam 2023. Bal mờ hơ̆, càr kung pơn jat tai tam gơl 14 rbô lồ ù chi tam kra ràm, ờ gam gơtùi tai, ai cồng nha tơnhàu lơyah nàng tam ală bơta chi tam geh cồng nha lơh sa uă bè prìt Laba, sầu riêng, ƀơ, măk ka, plai màk… Kơnờm bơh hơ̆, neh lơh gơs ală tiah mìng tam chi sa plai, chi tam jŏ ngai tàm làm gùt ală ƀòn, tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol jơi bơtiàn dồ êt nă cau.

Tus tŭ do, jơh gùt càr neh lơh gơs 255 mpồl lơh bal lơh sa, mờ 32 rbô hìu bơnhă cau lơh broă sa tus bal. Kơnờm sơlơ tơnguh tam gơl rơndap tap sèng chi tam, tàm jàu bơta chài măi mok mờ dong bơtàu tơnguh lơh sa suơn sre jat gùng dà ngui măi mok pa, priă lơh geh kờp bal bơh broă lơh sa suơn sre càr Lâm Đồng dê geh 268 tơlak đong dùl lồ dùl nam.

Ồng K’Bát, Lam bồ thôn Păng Dung, sàh Dà Knàng, kơnhoàl Đam Rông, càr Lâm Đồng pà git: “Lài do, làng bol lơh sa kal ke ngan. Bơh tŭ Đảng, dà lơgar sền gròi, lơh gơlik bơta niam nàng tam chi tam bè kơphe, ƀơ, măk ka, plai màk… Gùng lòt geh lơh dờng, dong broă kă bro phan bơna ngai sơlơ ƀuơn ƀuài. Kuơmàng, làng bol kung neh git bơsram broă lơh lơh sa bơh ală tiah ndai, ngui bơta chài măi mok tàm broă tam phan den tàng cèng wơl cồng nha uă ngan. Bơdìh hơ̆ tai, làng bol kung git tam ală bơta phan tam lơyah ngai nàng tơnguh priă lơh geh. Nùs nhơm làng bol dê chờ hờp ngan tŭ rài kis lơh sa ngai sơlơ bơtàu tơnguh, ƀòn lơgar ngai sơlơ tam gơl pa”.

Sền gŏ bơta tam gơl ngai sơlơ bơtàu tơnguh bơh ù tiah ƀòn lơgar he dê, tiah neh geh tŭ là tiah tam lơh ac màng Đông Mang khin cha jak chài, kra ƀòn – cau ling yau ồng Kơ Dơng Ha Dương ơm tàm thôn Tu Poh, sàh Dà Chais, kơnhoàl Lạc Dương, càr Lâm Đồng chờ hờp pà git: “Lài do, làng bol lơh broă sa mờ ơm kis ntrờn làm bă tiah, ngai do tềng do, ngai hìng tềng ne… Tŭ do bơta do neh ờ gam tai, dà lơgar neh dong kờl làng bol gàr kơ̆ rài kis tàm ƀòn lơgar, tam ală bơta chi tam bè kơphe, hồng, măk ka, plai màk… Phan bơna gùng lòt, đèng sòl àng, hìu sơnơm sàh, hìu bơsram kung ndrờm geh bơcri priă lơh wil tơl, dờng niam mờ srơh bơt bơtàu ƀòn lơgar pa neh bơtàu tơnguh pràn ngan, pơgồp bơnah tơn jơh jơgloh tơrmù rƀah niam ngan. Tŭ do, rài kơnòm să bơh hwŏ neh đòm krơh mờ lơh jat niam jơnau lơh nền bơh Đảngm adat boh lam bơh dà lơgar dê”.

Bơh bồ nam tus tŭ do, càr Kon Tum neh lam lơh jăt 3 rơndăp broă lơh jak chài măy mŏk gơ wèt Broă lơh ƀòn lơgar tiah bơnơm bơh Dà lơgar dê ătbồ. Pe rơndăp broă lơh, geh: ngui jak chài măy mŏk bơ̆t bơtàu broă lơh tơrlòng lài tam mờ lơh gơlik phan bơh tờm chi lơh sơnơm sa ñân dum luañ, ngũ vị tử, đẳng sâm Việt Nam geh tơl jơnau sồr GACP- WHO tàm kơnhoàl Tu Mơ Rông; đòm jăt bơta jak chài măy mŏk bơ̆t bơtàu broă lơh tơrlòng lài tam, sơngka sền gàr bàr pe sơntìl cê pa gơ jăt bal mờ anih lơh gơlik phan cê ris, cê Olong lơh geh tơl jơnau sồr drơng ngui tàm lơgar mờ tăc mờ lơgar ndai tàm kơnhoàl Kon Plông; ngui gơguh jak chài măy mŏk lơh broă lơh tơrlòng lài ròng sur kă bro phan tàm Kon Tum.

Bal mờ ală rơndăp broă lơh jak chài măy mŏk geh lam lơh jăt kơ̆p gơn pơn jăt tai pờ tơlik tŭ niam, tam gơl pràn pa tàm tam phan, ròng phan tàm tiah jơi bơtiàn dồ êt nă cau, càr Kon Tum kung gam lơh jăt broă lơh tơrlòng lài dong kờl tơn chi sơntìl, lơh tam gơl pa wơl sươn rơhàng, tàm jàu jak chài măy mŏk…nàng làng bol in bơtàu tơngguh lơh sa. Bi U Quân, Ƀí thư Ci đoàn thôn Kon Zôn, sàh Ngọc Réo, kơnhoàl Đăk Hà, pà gĭt ală broă lơh, rơndăp broă lơh neh cèng wơl cồng nha loh làng tàm lơh broă lơh sa mờ rài kis làng bol dê: “Ơruh pơnu tàm thôn tŭ do neh gĭt ngui măy mŏk pa tàm lơh broă sa sươn sre den tàng cồng nha lơh broă ngai sơlơ gơguh uă, rài kis sơlơ geh tam gơl niam. Kơnờm dơ̆ tam gơl pa bè jak chài- măy mŏk, cồng nha lơh geh mờ bơta niam tŭ do gơguh tus 3, 4 dơ̆ pơndrờm mờ broă lơh mờ tê lài do. Añ kung sùm mblàng yal, hòi jà ơruh pơnu tàm thôn nàng khi wă wờng ngui măy mŏk tàm lơh broă sa sươn sre, lơh ai cồng nha lơh geh in geh tơngguh tai, rài kis làng bol dê ngai sơlơ geh tam gơl niam loh làng”.