Càr Kon Tum geh pơgap 54% khà kờp làng bol là làng bol jơi bơtiàn dồ ết nă cau, tàm hơ̆ geh 7 jơi bơtiàn tàm ù tiah do dê, geh: Sơdàng, Jeh-Triêng, Bahnar, Jrai, B’râu, Rơ Măm mờ Hrê. Bơdìh mờ ală bơta bal, ndrờm bal den tơl jơi bơtiàn geh wơl tai bơta niam bơnĕ is lơh li la uă rlau tai bơta kwơ niam chài niam bơnĕ ngan. Nam 2024, bơh uă broă lơh niam chài geh càr bơyai lơh mờ tus bal drơng lơh, bè: Ngai chờ niam chài, tàp pràn să jan mờ lòt nhơl ală jơi bơtiàn tiah Tây Nguyên dơ̆ 1 nam 2023; “Dơ̆ pơrlòng trŭ gơm phan sa phan lơh sơnơm- bơta niam bơnĕ brê bơnơm Ngọc Linh dê”... ală bơta kwơ niam chài bơh làng bol dê geh yal tơngĭt mờ jờng rơ. Bi Đinh Xuân Phóc, ơm tàm thôn Vi K’lơng, xã Hiếu, kơnhoàl Kon Plông, đơs: “Añ kờñ ngan bè cing mồng, sùm jat mpồl tus bal pơrlòng tàm kơnhoàl, geh tìp mat lơh kwèng mờ ală mpồl dròng cing gơ̆p bơyô dê. Añ geh ală cau chài jak ngan mblàng wơl broă dròng cing mồng, geh tus bal dròng cing mồng, hời rơ hời añ kung bơsram gĭt uă jơnau cing. Lài mờ tŭ lòt pơrlòng mpồl cing mồng tơrgùm tàm Hìu Niam chài nàng pơlam tàp, mpồl geh pơgap 20 tus 30 nă cau. Mpồl dròng cing mồng tryang tryồng ngan mờ chờ hờp ngan tài bơh geh tìp mat lơh kwèng, lùp bơsram bal. Di dơ̆ do geh kơnhoàl, càr bơyai lơh, mpồl dròng cing geh tus bal ràng tơlik chờ hờp ngan, geh tus bal tàm ù tiah niam chài cing mồng dê”.

Ồng Ding, kòn cau Bahnar là kra ƀòn ƀòn H’Way, xã Hà Tam, kơnhoàl Đăk Pơ, càr Gia Lai pà git: Ƀòn geh 156 hìu bơnhă làng bol kòn cau Bahnar. Lài mờ sa tềp, gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar neh ai ală mpồl lòt lùp còp, pà phan sa tềp ƀòn lơgar in. Kuơmàng, gơ wèt mờ ală hìu bơnhă rƀah, hìu bơnhă geh sră dong kờl bơh dà lơgar, cau geh màng mờ dà lơgar, cau gơtìp bol sò tơm kup krơ̆ lài do… sùm geh ală kâp gơnoar atbồ sền gròi, kơlôi rơcang wil tơl ngan. Ală phan pà sa tềp bè mbar, ƀañ, tơngi mờ priă mat geh jàu pà di tŭ, dong tơl nă cau ndrờm geh wă rò dùl sa tềp ram mhŭ mờ wil tơl. Ồng Ding chờ hờp đơs: “Sa tềp tus, ƀòn bơyai lơh tìp mờ ală thôn gùt dar, dròng cing, jañ mồng, tamya xoang, ală klau pơnu, ùr ơruh mờ jơh gùt làng bol tàm ƀòn gơ rờm bal să jan tàm nùs nhơm chờ hờp nam pa. Ƀòn bol hi geh 6 mpồl, tơl mpồl blơi dùl nơm sur nàng lơh poac sa tềp, di dơ̆ do, ală kwang đơng lam bồ xã, Ƀí thư, Củ tịc, ală mpồl cau kung tus ndo chờ hờp bal, dròng cing jañ mồng, gơ rờm bal tàm jơnau tamya xoang mờ tơl nă cau”.

Tềng đăp ală bơta gơrềng bơh tŭ tơngai lơh drà, bơhiàn niam bơnĕ niam chài bơh yau bơh kòn cau Rơđê dê tàm uă ƀòn lơgar kung ờ hoan geh ngan sơl. Mơya, ală nam do, mờ bơta pơn đơl pràn lơh ngan tàm broă lơh mblàng yal, hòi jà bơh ală kấp gơnoar atbồ, ală anih lơh broă cíñ trị, bal mờ bơta kơlôi sơnơng, tryang tryồng ngan prap gàr bơhiàn niam chài niam bơnĕ bơh ală cau chài, cau kra ƀòn, kwang atbồ ƀòn dê... mờ tŭ do uă ƀòn kòn cau Rơđê tàm càr Dăk Lăk, ală bơta kwơ niam chài bơh yau bơh jơi bơtiàn gam geh làng bol prap gàr mờ ngui niam. Bi  H’ Chi Mlô, ơm tàm ƀòn Sưk, xã Ea Đar, kơnhoàl Ea Kar, càr Dăk Lăk, pà gĭt: “Bol he là rơnàng tơnơ̆ geh mblàng lời wơl bơta pơn yờ să bè niam chài jơi bơtiàn dê. Den tàng bè hơ̆, bol he pal geh kơnòl prap gàr mờ ngui niam. Tàm xã Ea Đar bơh bol añ dê, mpồl cau ùr pờ ơdŭ bơsram dròng cing gle, ơdŭ bơsram đơs jơnau pơnđick nàng đòm jat bơta niam chài bơh yau niam bơnĕ bơh ồng mò dê. Să tờm añ iăt bè ală bơhiàn niam chài niam bơnĕ jơi bơtiàn he dê sùm geh mblàng lời wơl, añ pơn yờ să ngan”.

Ồng A Công, kòn cau Sơdàng là kra ƀòn tàm xã Măng Ri, kơnhoàl Tu Mrông, càr Kon Tum pà git, rài kis cau Sơdàng dê ngai sơlơ geh tơnguh niam, khà hìu bơnhă lik klàs rƀah jŏ jòng sùm ngai sơlơ gơguh uă. Kơnờm git ngui bơta pràn, bơta ƀuơn bơh ù tiah, brê bơnơm ƀòn lơgar dê, ală nam rềp ndo, lơh sa – mpồl bơtiàn bơh kơnhoàl Tu Mrông, càr Kon Tum dê geh bơta bơtàu tơnguh pràn ngan. Tus jơh nam 2023, kờp jơh bă kơphe tiah mrềt tàm gùt kơnhoàl geh tơnguh tus rlau 1 rbô 700 lồ; tam geh rlau 2 rbô 340 lồ kơnuh sơnơm Ngọc Linh bal mờ rlau 1 rbô 300 lồ tờm chi lơh sơnơm ndai. Mìng is tàm nam 2023, kơnhoàl Tu Mrông tơrmù geh 526 hìu bơnhă rƀah. Chờ hờp bè ală cồng nha do, ồng A Công đơs: “Geh rài kis hờm ram, gơboh gơbài bè tŭ do là kơnờm Đảng, dà lơgar neh sền gròi, dong kờl làng bol git tam tờm kơnuh sơnơm, tam ală bơta sơntìl chi che lơh sơnơm den tàng rài kis làng bol dê neh geh bơta tam gơl, broă lơh sa bơtàu tơnguh. Sền bal, tŭ do, ală hìu bơnhă tàm thôn, ƀòn neh geh rài kis bơtàu tơnguh, ngan là geh ală hìu bơnhă neh git brồ guh is lơh pas. Di nam pa tus, añ nting bơr jơh làng bol bềng pràn kơldang, lơh ngan brồ guh rlau tai nàng bơtàu tơnguh lơh sa, bơt bơtàu thôn ƀòn ngai sơlơ tam klac bal, rài kis ngai sơlơ hờm ram, niam bơnĕ”.

Xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, càr Dăk Lăk geh 18 jơi bơtiàn ơm kis bal tàm 21 thôn, ƀòn, tàm hơ̆, ală jơi bơtiàn dồ ết nă cau geh tus mờr 40%. Tàm nam 2023, jơh nùs lơh ngan lơh jat ală srơh tàm pơrlòng kờñ gơboh Dà lơgar, ală dơ̆ hòi jà bơh Đảng, Dà lơgar, Mặt trận Dà lơgar Việt Nam mờ ală tiah dê lam lơh. Lồi nam 2023, xã lơh sir 17 tàm 19 jơnau kờñ bơtàu tơnguh lơh sa – mpồl bơtiàn; gơ lơh bè jơh ală thôn, ƀòn geh dờp thôn, ƀòn niam chài lơm. Ngan là, bơhiàn niam chài niam bơnĕ ală jơi bơtiàn geh prap gàr; lơh jat sùm broă lơh cing mồng, dơ̆ lơh Yàng duh khoai dà mbòr, broă tàñ ồi yau,... Mò H’Ƀliăk Niê- Cau geh bơngă pin dờn tàm ƀòn Kram, xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, càr Dăk Lăk, pà gĭt: “Rài kis bơh làng bol dê tŭ do tam gơl uă ngan, tơl nă cau sùm pơnđơl pràn lơh ngan lơh sa, bơtàu tơnguh lơh sa. Nam pa kơ̆p kờñ làng bol he dê sùm hờm ram, lik klàs bơta jơgloh,  rƀah, rài kis bơtàu tơnguh rlau, oh kòn kòn sau gĭt akhar nàng ờ gŏ iăt, ờ gŏ jat cau ờ niam bơchồt tam dră mờ Dà lơgar he dê, sùm iăt, lơh jat gùng dà broă lơh bơh Dà lơgar dê. Gờm chờ jơh ală làng bol dùl nam pa bềng bơta chờ hờp”.

Ală nam rềp ndo, làng bol kòn cau Bahnar tàm ƀòn Kon Chrah, xã kal ke H’ra, kơnhoàl Mang Yang, càr Gia Lai neh git bơyai lơh sa tềp, git gơ rờm bal nùs nhơm wă rò nam pa, chờ hờp tàm dơ̆ sa tềp dà lơgar jơi bơtiàn dê. Tơnơ̆ tŭ tơnhàu jơh phan tam, kòi, tơngời prap bềng drong, bềng đam, làng bol rơcang ală drăp tơrnờm bơkah, klơm mbar jòng, blơi àu mpha pa, ƀañ, kèu, mứt,.. nàng hìu bơnhă in chờ hờp tàm ngai bồ nam pa. Sa tềp tus, hìu bơnhă bi Manh neh rơcang lài drăp tơrnờm nàng bal bơta chờ hờp tơnơ̆ 1 nam lơh broă bòl glar mờ kung là tŭ nàng jơh gùt hìu bơnhă kờp dŭ lài broă lơh sa tàm nam tus: “Pah nam dùl dơ̆, he bơyai lơh wă rò nam pa hìu bơnhă in, gơ jat tàm broă lơh sa tàm nam bơh hìu bơnhă dê, dilah geh cồng nha uă rlau den he bơyai lơh dờng rlau, dilah lơh geh dùl êt den he kung lơh dềt wơl. Bơta tờm nàng nàng bơtòm tơrgùm mat hìu bơnhă, jà làng bol tàm ƀòn tus chờ hờp bal, sa piang bal, ñô tơrnờm, nting bơr gơp in ală jơnau niam ngan rlau jơh”.