Tàm cơldŭ năc hìu jòng, kềng bơnhă ồs gam hìt dờng ngan tàm gùl bơnang, cau chài gam kơnòm să Y Wôn Knul ơm tàm ƀòn Ako Dhông, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk rơlĕ rơlùn yal yau Mdrong Dam. Tơngume jơnau yal yau là jơnau yal bè rài kis, bơta geh mat bơh klau Mdrong Dam dê, là dùl nă cau khin cha jak chài tiơng pơnrơ ngan tàm yal yau kòn cau Rơđê dê: “Mdrong Dam là kòn klau mò H’Nia Knhí dê mờ klau Dăm Bhu pas sơm ngan dê. Pơ ùr Mdrong Dam dê là ùr H’Bia Sun hàng bơnĕ ngan. Bơta hàng bơnĕ bơh ùr H’Bia Sun dê lơh ală cau kwang ƀòn gùt dar tiah do ƀoah gơjrañ ngan. Là cau jak chài ngan, pơneh pơnrơ làm bă tiah, Mdrong Dam sùm lòt ting cuh phan brê, rề ơnàng ù tiah ƀòn lơgar tus ală gah...”. Bơh jơnau yal bơh cau chài dê, dùl ù tiah kah yau bè geh gơlơh tơngŏ wơl bal mờ ală cau khin cha jak chài bềng rùp să ndu gơnrơh, ală dơ̆ ơm kis lơh sa tàm rài kis ƀòn lơgar, ală kàl sa nam ñô nhai tàm bơhiàn ờs mờng bơh yau niam chài kòn cau Rơđê dê.

Neh rlau 40 sơnam, Y Wôn Knul neh geh mờr nggùl tŭ tơngai tơmŭt să he tàm ù tiah niam chài yal yau dê. Bi yal: bơh ală ngai gam dềt, tŭ gam ờ hềt gĭt yal yau là bơta lơi den ală jơnau yal bềng rài kis niam chài neh geh rơsìh tàm jơnau kah wơl mờ geh prăp gàr wơl bè ờs tàm bồ tơngoh bi. Pơgăp tŭ tơngai lòt bơsram ngài hìu, lòt ngài bơh tiah niam chài ờs mờng bơh yau jơi bơtiàn dê, bi ndrờm gơlơh bè hŭi tĕ ală jơnau yal yau mờ he neh kah tàm bồ tơngoh. Jŏ jòng tus dì tơnơ̆ do, tŭ bi neh 30 sơnam, bi rê wơl hờ ƀòn lơgar mờ geh tŭ bơtuah “kah wơl” jơh ală jơnau yal yau bơh tàm bồ tơngoh he dê, hơ̆ sồng hời rơhời kah wơl gơgơs dùl jơnau yal yau wil tơl. Bè hơ̆ sùm, bi geh uă dơ̆ geh yal yau Mdrong Dam tềng đăp cau iăt cau sền in. Bi Y Wôn Knul, đơs: Tŭ gam dềt kis tàm hìu jòng, lòt tiah lơi he kung kơno săp ntas dròng cing jañ mồng, iăt yal yau lơm. Tus tŭ añ dờng, sơnđờm gĭt geh tơl akhar, tơl sèng, tơl jơnau mờ yal yau ngan ngồn jrô ơnàng ngan. Añ ờ gŏ gĭt bè lơi mờ mò pàng gơtùi bơceh geh dùl jơnau yal yau jòng bè hơ̆. Jơnau yal là nền cê ngan, mơya geh wơl dùl broă yal yau jăt akhar mờ jơnau nrĭ.

Geh kis tàm ù tiah niam chài bơh yal yau dê ngan là broă dong ai cau chài Y Wôn Knul in kung bè uă cau chài ndai tàm ală ƀòn lơgar Tây Nguyên geh gĭt mờ tàm pơdờn bơta niam chài jơnau cih bơh yau do. Bơta do lơh gơlik geh bơta krơi is đah yal yau Tây Nguyên mờ uă yal yau ndai tàm dunia dê. Tài bơh ờ mìng geh prăp wơl tàm sră pơ àr lơm, yal yau Tây Nguyên geh lời prăp wơl tàm rài kis mpồl bơtiàn jăt broă tàm lời prăp wơl mờ bơr, ơn prăp tàm bồ tơngoh kah wơl bơh làng bol dê mờ geh lơh ai cau in sền tàm ală dơ̆ pơrjum ƀòn lơgar dê.

Tàm tơl jơi bơtiàn, yal yau geh tai măt hòi krơi is, cau Rơđê hòi là Khan, cau Jrai hòi là Hri, cau M’Nông hòi là Ot Ndrông halà cau Bahnar hòi là Hamon. Bulah bè hơ̆, jơnau geh bal là tàm tơngume tơl yal yau ndrờm ơn prăp ală jơnau gơlik geh bơh jơi bơtiàn dê, gùt dar ală dơ̆ tam lơh jai pha bơh ală cau khin cha jak chài dê geh dà kơlhề sền gàr ƀòn lơgar, tam dră wơl mờ ală bol sò tơm klam iơh bơsak, ờ niam ngan. Ală cau tàm yal yau ờ gơcèng bơta dùl nă să is mờ ala măt ai bơta kơ̆p kờñ sùm bơh jơh dùl mpồl bơtiàn dê, ai ală dơ̆ tam lơh tài bơta kơ̆p kờñ niam chài kòn bơnus dờng màng rlau jơh. Phó Giáo sư- Tiến sĩ Tuyết Nhung Brông, bơto tàm Hìu bơsram Đại họk Tây Nguyên, pà gĭt: Tơl jơnau yal yau yal dùl jơnau yal gơrềng tus uă tơngume. Geh ală jơnau yal yau yal bè jơnau gơrềng tus tơngume bè dơ̆ tam lơh, bơtòm tơrgùm bal jơi bơtiàn, ƀòn lơgar. Geh ală jơnau yal yau yal wơl bè tơngume tam bau, bè hìu bơnhă, geh ală jơnau yal yau yal bè lơh broă lơh sa halà geh ală jơnau yal yau yal bè rài kis pin dờn. Mờ kwơmàng tơnơ̆ hơ̆ là pang rùp krơi is ngan ờ gơtùi tàm pơndrờm geh bè bol he sền gŏ tàm rài kis ngan ngồn gơrềng tus rài kis mpồl bơtiàn bơh ală jơi bơtiàn tàm Tây Nguyên dê.

Tàm bơta geh ngan, yal yau geh yal tàm ală mang hìu geh pơrjum lơh yàng, còp ies ƀồc cau chơ̆t, jơnau muăt jrùm jơnau chờ hờp, jơh tơl nă cau ơm nggul lềr wềl bal gùt dar bơnhă ồs. Cau yal yau rơlĕ rơlùn tơm boh bơr, yal rơlĕ rơlùn mờ geh tŭ đơs crih yal yau. Gơ jăt tàm nùs nhơm bồ tơngoh, tŭ yal yau, cau yal yau geh tŭ yal dờng, geh tŭ yal dềt ngềt ngơ̆t ngan, geh tŭ den gơlơh bè kah wơl, tŭ yal bè cau ùr yal, tŭ den yal bè cau klau yal, tŭ den jơnau cà ràk đơs, tŭ den jơnau cau gơnrơh đơs. Ndrờm bè jơh ală nùs nhơm ngoh rơngăc bơh khi dê ndrờm tơrgùm jơh tàm tơl nă cau tàm jơnau yal yau, bè gơ tơmŭt jơh să jan hwềng nùs he dê tàm ƀòn krơi is mờ pah dơ̆ yal là pah dơ̆ yal chài ngan iang ngan. Bè hơ̆ sùm,, geh ală jơnau yal yau mìng yal jơh tàm dùl mang, kung geh sơl ală jơnau yal yau geh yal jŏ jòng bơh mang do tus mang ndai, geh tŭ gơ dŏ jòng jơh dùl poh tơn.

Jơnau tờm bơh yal yau dê là ală jơnau đơs tòng bơr, tàm sơrbŏ bơr, tàm hơ chài ngan gơ jăt tàm ù tiah cau yal yau halà tŭ tơngai mờ bơta kah wơl bơh cau yal yau dê. Den tàng bè hơ̆, yal yau tŭ yal sùm yal wih yal wơl uă gơl. Yal wơl nàng cau iăt in wă wờng mờ kah wơl, hời rơhời gĭt gŏ geh bơta niam tàm jơnau đơs, rơhời gĭt wă geh tơngume mờ rơhời gơtùi yal wơl. Yal wơl kung là jơnau nàng bơto yal wơl ai rơnàng kơnòm să in. Cau chài jak ngan Y Wang H Wing ơm tàm ƀòn Triă, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar dê, yal: Añ chờ hờp ngan tŭ geh gùng dà bơh Dà lơgar dê bè ală broă lơh bơto yal wơl, pờ uă ơdŭ bơto yal wơl yal yau, dròng cing, jơnau tòng bơr. Kung kơ̆p kờñ sơl là ală rơnàng kơnòm să bơh tŭ do tus tơnơ̆ do rơ̆p jơh nùs prăp gàr wơl ală jơnau yal yau, jơnau tòng bơr dùl bă wil tơl, nàng lơh ai tai uă cau ndai in gĭt geh jơnau yal yau krơi is ngan bơh jơi bơtiàn he dê.

Ơn prăp rơ̆ ru ngan ală bơta niam chài den tàng yal yau Tây Nguyên geh tơngume mờ uă ngan jơnau yal yau. Jăt jơnau yal bơh Viện Jak chài Mpồl bơtiàn Việt Nam dê, Rơndăp broă lơh Lùp kờp, jòi tơrgùm, prăp gàr, mblàng mờ cih gơgơs pang sră yal yau Tây Nguyên lơh jăt tàm tơngai bơh nam 2001- 2008 neh jòi tơrgùm geh rlau 800 jơnau yal yau bal mờ mờr 5 rbô 700 ƀang kŭp săp đơs, tơl nơm ƀang jòng 90 phuk. Bal mờ hơ̆, kung gam sơl uă jơnau yal yau ờ hềt geh jòi tơrgùm, cih wơl jơh. Bơh nam 2014, yal yau Tây Nguyên neh geh Ƀộ Văn hoá, Thể thao mờ Zu lịc cih tàm Sră cih mat phan lời wơl niam chài ờ di mờ phan bơna bơh Dà lơgar dê. Tŭ do, uă tiah tàm Tây Nguyên gam geh uă broă lơh nàng prăp gàr, ngui niam bơta kwơ niam chài bơh phan lời wơl niam chài do dê. Ală broă lơh ngan hơ̆ bơh ală tiah dê rơ̆p pơgồp bơnah tàm broă sền gàr mờ lơh gơrề uă broă niam chài jơnau cih bơh yau do tàm rài kis pa tŭ do dê.