Ta kơh dak me Ea H’leo, ta xă Ia Jlơi, nkuăl Ea Súp bah năp đaơ (aƀaơ lah xă Ea Rốk, n’gor Dak Lak), tâm ntu kuih hvi nklăp 20 mét vuông, jru rlău 2 mét, neh chăng dơi kuih tĭng dăp, geh treh tĭng rnoh jru. Bah dâng jâng ntu, 3 nuĭh kŭnh, nuĭh kuih, nuĭh koar, nuĭh weh... Pĭt bâr ntu, nteh dak hoch, nteh rao rsang bŏk, tĭng ndơ jêt luh.

Kuih tĭng rplay neh, mpang hăch neh, yuh Vi Thị Doan (rnoi Nùng) ta xă Ea Rốk, nkoch, nău kan ntôn kơt jêr aơ nsĭt tay an yuh ăp nău ƀư ngăn aơ uĕh:

Pơk ƀat jêh nĕ jŭr kuih neh jêh nĕ rsang, 2 nuĭh du kôp, ta bah dâng kuih hôm ta ka lơ rsang. Lah kuih mô ngăch ri mpôl hên jêh rsang lŏ jŭr kuih. He mô dơi geh âk ndơ m’ha ta bah dâng aơ, ntĭt nsa rplay nhong, nsôch koar đah lŭ. Lah nar ma mô joi saơ ri saơ rngot đŏng, nar ma geh ri răm, lơ ƀư lơ răm. Ăp nuĭh geh ôp ri mbơh lah geh lŭ, geh nsôch koar, rplay nhong. Ăp nuĭh gĭt kơt nĕ mô gĭt lah moh ndơ, khân pơng mô gĭt đŏng, mô wât.

Ntŭk ta pĭt, yuh Ma Thị Khuê (nuĭh Taỳ) ta xă Ea Rốk rhơn ntroh rnôk uănh saơ du nsôch koarr lŭ  ntoh tâm ntu kuih. N’ăp yuh Doan n’hanh yuh Khuê, bôl mô di lah nuĭh joi ndơ yău yơn lĕ tĭng đah nău kan kuih joi 5 năm aơ.

Yuh Khuê an gĭt, dŭt yan wai ăp năm, yuh n’hanh du đêt nuĭh êng dơi manh gay ntop kơl cán bộ bộ joi ndơ yău bah Bảo tàng Dak Lak kuih ăp ntu joi. Bah nău mô wât drăp ndơ yău moh ndơ, tât aƀaơ, yuh lĕ dơi gĭt năl n’hanh tâm pă ăp ntil ndơ dơi joi du trong dơh ngăn.

Ôi nklăp 6 mông-6 mông 30 mnĭt lah mpôl hên hăn hôm. Gâp ƀư âk năm hôm, bôk năp saơ blao, lah ndơ lơh hăn pâl neh. Bah kơi aơ dơi ntĭm, moh ndơ mô wât ri ôp yuh Trâm. Gĭt âk nău uĕh lơn ri lŏ ŭch hăn. Geh âk nău uĕh, he dơi joi moh ndơ he saơ răm.

Nuĭh ma yuh Khuê nkah tât lah Tiến sĩ khảo cổ Phạm Bảo Trâm, cán bộ Bảo tàng Dak lak. Tĭng wa Trâm, nkual joi aơ mpeh tâm Di chỉ Thác Hai, dơi saơ năm 2020 rnôk mpôl cán bộ hăn uănh njok kơh dak me Ea H’leo. Du mlâm teh ntŭk ơm yău, ndơ saơ luh bah dih n’hanh rlău ăp rơh joi saơ aơ lah di chỉ phức hợp, nkre geh ntŭk gŭ, nkre lah nkual môch n’hanh du ntŭk kan ê nkra nsôch koar lŭ têh, tă nar aơ 2.000-4.000 năm.

Tât aƀaơ, lĕ geh 4 rơh joi ta Thác Hai, mhe ngăn lah tâm bôk khay 6 mhe rlău. Rlău ăp rơh lŏ saơ tay âk ntŭk mhe, mĭn lah nău khlay lịch sử n’hanh ăp nău tâm bên văn hóa bah nkual neh. Tiến sĩ Phạm Bảo Trâm an gĭt, aƀaơ, nău joi lah dŭt ndăn yor nkual knŭng ƀah kơp dak me nklăp 2 mét, dôl geh pĭch rlâm hô.

Khlay ngăn hôm e dăp văn hóa, aơ lah nkô̆ nău ndơ lơh tâm ntu joi dơi kuih dŭt rlăp tĭng dăp 10-15 cm kơt nĕ. Jêh du dăp he ƀư kloh, chŭp rup, nchih tay lĕ rngôch ăp nău ntoh mô lah ăp nău têl tâm dăp nĕ, jêh lĕ rngôch mư ntơm ƀư dăp văn hóa. Ăp dăp văn hóa nĕ dŏng an năl năm, năl geh lịch sử nkual neh.

Bah năm 2024, Joi rgum “Nsôch koar lŭ Thác Hai” đah 250 ndơ lĕ dơi kơp dơn lah Drăp ndơ ngih dak bôk năp bah n’gor Dak lak. Tĭng wa Trần Quang Năm, Groi giám đốc mât uănh Bảo tàng Dak Lak, nău khlay lah lĕ rngôch nsôch koar n’hanh rplay nhong joi saơ mô hŏ tă dŏng da dê, an saơ geh nău way kan âk, lah an saơ du trong nkra njêng ơm yău.

Rnoh ndơ têh n’hanh tŏng ăp lĕ rngôch ăp gưl gay ƀư jêng du ntŭk nkra njêng bah tĭng n’am bah mlâm lŭ, lơ nkra ri kôih lơ jêt tay, bu kuăl lah nsiăp kôih. Bah rchoăl an tât môi, jêh nĕ mư dơi tôl jêng ndơ. Công xưởng aơ dŭt uĕh, n’ăp nkual Đông Nam Á mô hŏ geh công xưởng têh kơt công xưởng aơ. Rnoh ndơ dŭt âk, ta aơ hôm âk ntŭk xưởng tay yơn mô geh gŭ du ntŭk ma pơng tâm ƀah mbra geh du công xưởng. Dơi năl nkual aơ lah nuĭh yău khân pơng way nkra njêng ăp ntil nsôch koar.

Bah trôm neh chăng Tây Nguyên, ăp nsôch koar jêt dôl nkoch tay nău nkoch têh mpeh du trong uĕh mhe êng yơn ntơr ang. Di chỉ Thác Hai mô knŭng lah drăp ndơ bah Dak Lak, ma lah drăp ndơ khlay an saơ tâm ăp rchoăl neh, ăp rchoăl lŭ tâm trôm geh du plơk nău ơm kăl e. Đah n’har duh sial Tây Nguyên, geh âk kon nuĭh rsang êng neh gay joi đah nău lĕ rlău, mât ăp nău khlay văn hóa an bah kơi aơ.