Tâm ban kơt ăp rnoi êng rêh ta gôl yôk Tây Nguyên têh kuăng, nuĭh Mạ gŭ rêh rgum tĭng ntŭk ntơ lah ƀon. Ntơm nơh , ăp ƀon geh bâh 5-10 jay rot jong, lah ntŭk gŭ rêh nsum bâh ăp rnăk vâl têh mô lah âk rnăk vâl jê̆ geh ndrel ndul mpôl. Ăp rnăk lĕ geh đăm ba n’hanh nă ŭnh êng. yơn lah nău rêh aƀaơ lĕ geh âk nău rgâl mhe, ăp ngih jay rot jong mô hôm geh âk ma ndơn ta nĕ lah ăp ngih jay rot jê̆ an ăp rnăk vâl jê̆. Tâm ban kơt ăp mpôl rnoi ta Tây Nguyên, nuĭh Mạ geh nău way ueh êng, mpơl năp lor ta ăp ndơ nsoh way ơm.

Tĭng nău way ơm, ăp bu druh Mạ bâh 9 tât 9 năm geh u, mê̆ nti tanh, nti cheh. Gay ma tanh cheh ăp ndơ nsoh ueh, nuĭh Mạ ƀư nău tanh cheh âk nău kan, bâh tăm dêh mbli, rui brai, nhom brai, vâng lôch nĕ mơ tanh. Knŭng đah du kôp mâng tanh ma đar mô lah nkar dơm yơn nuĭh Mạ lĕ geh tanh cheh ndơ nsoh đah ăp nău chih ndrang dŭt ueh, âk mau. Ta ndơ tanh cheh, ƀon lan way geh săch tanh ăp ntil ndơ way ơm bâh ƀon lan nơm tâm nău rêh kơt tơm si n’ha si, sĭm, mpô mpa, ngih jay, tơm njuh...Aƀaơ, bol ma brai geh rvăt geh âk yơn ƀon lan hôm nha geh tăm dêh mbli, rui brai, nhom brai n’hanh tanh cheh way ơm bâh u che nklơi tay. Yuh Ka Thoa, ta ƀon Đạ Nghịch, xã Lộc Châu, nkuăl ƀon têh Bảo Lộc, n’gor Lâm Đồng an git."Rnôk nti jrô 4 gâp lĕ geh mê̆ nti tanh cheh. Aƀaơ lĕ blău lĕ rngôch nău tanh cheh hôm, hôm ăp nău cheh ndrang jêr rĭ hôm dôl nti tay bâh ăp u ăp wa, ăp nuĭh blău lor ta ƀon. Yor nău tanh cheh, nău kan way ơm rĭ mô dơi nklơi, an geh mât nău kan bâh u che n’hanh mât tay nău ueh văn hóa bâh u che”.

Nău ueh mpeh mău, nău ueh mpeh cheh ndrang lĕ jêng nău ueh êng tâm ndơ nsoh bâh ƀon lan Mạ. Nĕ lah nău ueh êng geh bâh ndơ tanh cheh Mạ đah ndơ tanh cheh ƀon lan ăp mpôl rnoi êng tâm lam dak.

Nuĭh Mạ bâh kăl e geh rêh đah nău kan tuch tăm, khân păng mĭn geh âk mbo ba , ji ngot mô lah hơm lah bâh brah an n’hanh yor huêng ba, huêng bri, huêng dak pă an. Bâh nău mĭn nĕ lĕ jêng nău way êng tâm ăp nău kuăl brah ăp rơh. Ăp nău way kuăl brah mpeh tuch tăm mpơl ntĭt nău tâm rnglăp ndrel bâh kon nuĭh đah ăp huêng brah. Ƀon lan ƀư ăp nău way kuăl brah gay ma lah ueh ăp huêng brah, dăn an mih lăng prăng sơh mbo ba săk mbôn. Nău way kuăl brah ba geh nchrăp lĕ ma du khay ƀon lan ƀư ntơm njuh, ƀư du ngih jay ma nkar jê̆ n’hanh nchrăp tŏng ăp ndơ kuăl brah đah ăp ntil ndơ gay ma ƀư kuăl brah. Wa Nguyễn Đắc Lộc nuĭh kan min uanh văn hóa mpôl rnoi ta n’gor Lâm Đồng an git: "ăp ndơ kuăl brah geh bê, djărr, kik n’hanh ăp yăng ndrănh. Tĭng nău mĭn bâh nuĭh Mạ: Bê lah ndơn kan an huêng bri khlăy, kik ndơn an dak n’hanh djăr ndơn kan nău rêh ăp nar, yor nĕ 3 ntil ndơ aơ mô dơi mô geh ta rơh kuăl brah”.

Nuĭh Mạ geh âk nău ueh êng mpeh văn học nghệ thuật  way ơm geh âk nău nkoch trêng, nđơn n’hanh ăp nău tâm pât ueh ngăn.

Ndơ uh goh way ơm lah chĭng 6 mblâm mô geh num. Rnôk tŭr chĭng geh gâr ntô rpu goh lor bôk năp, leo nteh n’hanh goh tay rnôk bơi lôch nău chĭng. Bu klô Mạ way uh mbuăt, uh n’hôm, uh nŭng ma nke rpu. ăp nău tâm nđur mpeh văn hóa văn nghệ bâh ăp ndơ uh goh ueh kơt chĭng gong, gâr, mbuăt n’hôm...tâm nĕ nău tŭr chĭng dŭt khlăy tâm nău rêh nău mĭn bâh ƀon lan, tĭng nău mĭn bâh nuĭh Mạ kăl e, ăp chĭng lĕ geh nău rêh nău mĭn kơt kon nuĭh rnôk rhơn, rnôk rngot...tâm ban kơt kon nuĭh đŏng.

Ăp năm dăch aơ, geh nău kơl an bâh n’gâng kan văn hóa n’gor aơ, văn hóa bâh nuĭh Mạ lĕ geh uănh khlăy ta nău mât rbăy n’hao ăp nău way khlăy mpeh văn hóa way ơm, ngăn lah ăp nău way n’hanh nău kan ơm. Ta ăp n’gor geh âk ƀon lan Mạ gŭ rêh, đah nău ƀư tĭng mât nău kan “Mât rbăy nău tâm nđur, văn hóa, chĭng gong n’hanh ndơ uh goh ăp mpôl rnoi ƀon tơm” âk nău way ueh bâh ƀon lan lĕ geh mât uănh, mât nâp nâl”.