VOV4.Xơ Đăng - Xua tơdjâk dêi pơreăng COVID-19, nôkố, mơheăm ki ‘măn kơdĭng vâ kum ăm hnoăng cheăng tŏng pơlât ăm mâu ngế ki châi tamo a mâu hngêi pơkeăng a kong pơlê dế ôh tá ai xếo, malối cho Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên. Vâ ‘mâi mơnhông tơdroăng kố, Tíu xiâm pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak hiăng tơkŭm tơdah xo tơdrêng mơheăm a Tíu xiâm, tơru\m, krếo thế mâu Kâu lak ƀô̆ pleăng mơheăm, mâu ngế ki pleăng mơheăm, kuăn pơlê veăng pleăng mơheăm tŏng rêm mơngế.

Kơ’nâi kố cho tơdroăng ki tối tơbleăng dêi khu ki chêh ‘na tơdroăng pleăng mơheăm kố a Tíu xiâm pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak.

Pơreăng COVID-19 rôh má 4 tâ tú tung lâp lu pro ăm tơdroăng ki pleăng mơheăm tro pơtê. Pakĭng mâu rôh pleăng mơheăm tro pơtê, hên ngế xua tô tuăn ‘na pơreăng mê ôh tá veăng pleăng mơheăm pro ăm mơheăm ki ‘măn kơdĭng a mâu hngêi pơkeăng pơrá tung tơdroăng ki hiăng vâ tâi. Hlo tơdroăng kố, mơ’nui khế 3 hơnăm 2022, Tíu xiâm pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak hiăng tơbleăng tơdroăng ki krếo thế rêm ngế pleăng mơheăm ki mơhnŏng vâ pleăng xêh. Ngế ki rơhêng vâ pleăng, tung mâu rôh ki lâi tung chôu pêi cheăng chiâng vâ troh a Tíu xiâm rak vế pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak (râ má 4, hngêi B, Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên) vâ pleăng mơheăm ki ôh tá kal athế tơkôm troh drêng ai rôh tơbleăng.

Malối, ing măng pơlê pơla Facebook tơdjêp, krếo thế mâu Kâu lak ƀô̆ pleăng mơheăm ki mơhnŏng vâ pleăng xêh, mâu ngế ki pleăng mơheăm, mâu ngế ki ai rơpŏng hngêi tamo ƀă mâu kuăn pơlê ki veăng pleăng mơheăm. Hnoăng cheăng tơdah xo mơheăm rêm hâi pơrá pêi pro kơtăng mâu tơdroăng pơkâ, hbrâ mơdât pơreăng ƀă hiâm mơno rơkê plĕng ‘’Pleăng mơheăm tơniăn – êi xôu xua COVID-19’’, tơdroăng ki pêi pro kơtăng mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng tung pơla xo mơheăm, rế rak tơniăn ivá ăm ngế ki pleăng, rế châ xo mơheăm ki lĕm kum ăm mâu ngế ki châi tamo kal vâ mơheăm.

Veăng tung Kâu lak ƀô̆ pleăng mơheăm kơpong Tây Nguyên sap ing 9 hơnăm hdrối, ngoh Lê Văn Bình (ối a tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak) cho ngế rơtăm ki kơhnâ dêi Kâu Lak ƀô̆ veăng pleăng mơheăm ƀă hnê tối, mơhnhôk rêm ngế rơtế veăng. Ngoh Bình tối:

‘’Á cho ngế dêi Kâu lak ƀô̆ sap ing 9 hơnăm hdrối nah, drêng Kâu lak ƀô̆ nếo châ mơjiâng nah. Troh nôkố, á hiăng pleăng 10 xôh mơheăm ƀă 50 xôh pleăng tơdroăng ki klâ xoăng mơheăm. Tơná á hiăng trâm hên ngế, ki hên ai tơdroăng rêh ối xơpá. Drêng ai tơdroăng pơkâ thế dêi Kâu lak ƀô̆ lăm troh pleăng mơheăm mê á xing xoăng dêi tơdroăng cheăng vâ lăm tơdrêng hlối, ôh tá ‘nâi kong hâi lơ kong măng, malối cho pleăng mơheăm ki châ vâi klâ rah xo mơheăm drêng rôh ki ‘nâi a 1 chôu, 2 chôu kơxo má. Hlo tơdroăng ki hơniâp dêi ngế ki châi tamo ƀă rơpŏng hngêi vâi mê á xuân hlo hơniâp ro”.

Rơtế tơdjuôm tơdroăng hơniâp ro drêng châ ăm môi iâ tơdroăng rêh, ngế hơnăm ối nếo Trần Khánh Ly (sinh viên hơnăm má 3, Hngêi trung Đăi hok Ƀuôn Ma Thuột), ngế ki hiăng châ 6 xôh pleăng mơheăm tung plâ 3 hơnăm sinh viên tối:

‘’Rôh apoăng á ‘nâi troh tơdroăng kố, cho xua khu pơkuâ hngêi trung tơbleăng. Á hlo tơdroăng cheăng kố ai pơxúa khât mê xuân khên tơnôu chêh inâi veăng.  Mâu rôh ki hdrối nah á veăng pleăng tơkŭm a mâu tíu ki pleăng, krê rôh kố gá tơviah tâ kô kơhnâ veăng hên tâ nếo. Pleăng mơheăm tung rôh ki ai pơreăng châ tơbleăng gá tơtro tâ ƀă tơniăn, rêm ngế pơrá pêi pro tiô pơkâ 5K mê á hmiân tuăn”.

Tung tơdroăng ki ai khât, ai hên ngế kal châ pâk ‘mot mơheăm, mê cho mâu ngế ki kal mơheăm xua tro tơklô̆m rơxế a troăng, xía vâ tung pêi cheăng, tro rong, lo mơheăm ing troăng klêa ƀă hên ki ê; ngế ki tro mâu tơdroăng tamo ‘na mơheăm môi tiah ŭm tung châ ‘na mơheăm, tamo tung tơngá tơxêng, mơheăm ôh tá chiâng tơkâ, lo mơheăm xua ing tơdroăng tamo ‘na mơheăm ƀă hên ki ê. Pakĭng mê, mâu ngế ki pâ plâi nuih, poê pơtok nong, pơklê̆p xuân kal châ pâk ‘mot hên mơheăm. Mơheăm vâ kum pơlât bu châ xo sap ing môi tíu ki má môi cho ngế ki pleăng ăm.

Ƀok Thái pơkeăng Vũ Thị Ngà, kăn phŏ pơkuâ Tíu xiâm rak ngăn ƀă pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Hlo ‘na tơdroăng COVID-19 tâ tú rôh má 4 mê tơdroăng ki tơkŭm xo mơheăm ing tíu ê gá xơpá khât, mâu túa pơkâ xo mơheăm ki pơkâ rêm khế, rêm hneăng ôh tá ti xê tung pơlê pơla hiăng tro pơtê lơ tro pơtê lôi khât. Hlo tơdroăng ki mê, Tíu xiâm rak ngăn ƀă pâk ‘mot mơheăm hiăng tơkŭm po tơdah xo mơheăm tơdrêng, châ xo mơheăm rêm hâi a Tíu xiâm rak ngăn ƀă pâk ‘mot mơheăm. Hnê tối, mơhnhôk mâu kâu lak ƀô̆, mâu ngế ki pleăng, mâu rơpŏng hngêi vâi pleăng mơheăm. Tơbleăng tơdroăng krếo thế veăng pleăng mơheăm ing Facebook, ing mê hiăng krếo thế mâu ngế ki pleăng hiăng kơhnâ troh Tíu xiâm vâ pleăng mơheăm ăm mâu ngế ki châi tamo”.

Sap ing tơbleăng pleăng mơheăm tơdrêng a Tíu xiâm rak ngăn pâk ‘mot mơheăm troh nôkố, veăng kum kal khât tung hnoăng cheăng tŏng kum, pơlât tơdrêng ăm mâu ngế ki châi tamo ƀă séa ngăn tah lôi mâu tơdroăng ki trâm ing troăng pâk ‘mot mơheăm, môi tiah HIV, êi kliâm B, êi kliâm C, êi rơtốu tíu nu\m, tơngê mơdrâu. Mơheăm ki châ xo kô châ xoăng tiô khu mơheăm O, A, B lơ AB, klâ xoăng chiâng mâu tơdroăng krê môi tiah mơheăm tương, hồng cầu, bạch cầu ƀă tiểu cầu.

Mơheăm ƀă kế ki ôh tá kal dêi mơheăm kô châ ‘măn rak tung tơdroăng ki rak tơniăn tŏng pơlât ‘na tơdroăng ki kal mơheăm tơniăn ăm hngêi pơkeăng, la mâu mơheăm ki lâi ôh tá lĕm mê kô tah lôi tiô pơkâ.

Chiâng vâ tối, kơnôm ing tơdroăng rơkê tung hnoăng cheăng hnê tối, tơkŭm pleăng mơheăm tiô tơdroăng ki klâ xoăng iâ mâu ngế ki pleăng mơheăm hiăng ôh tá ai xếo tơdroăng ki ôh tá ai mơheăm kum tung tơdroăng pơlât tơdrêng ăm mâu ngế ki kal ‘mot mơheăm tơdrêng tung pơla ai pơreăng COVID-19. Laga, xua mơheăm ki xo xuân dế ối iâ tâng pơchông ƀă tơdroăng mơheăm ki kơjo kum ăm mâu ngế ki kal châ pâk ‘mot mơheăm, pơlât tơdrêng, mâu ngế ki tamo ki râ kal pâk ‘mot mơheăm tơdrêng.

Pleăng mơheăm to\ng kum mơngế cho môi tơdroăng pêi pro ki le\m. ‘’Môi kơto mơheăm ăm mê cho môi rơxông ối rêh’’, mâu kơto mơ-eăm ki pleăng ăm kô pro pơxúa ăm tơdroăng ối rêh ăm mâu ngế ki châi tamo râ drêng dế kal vâ mơheăm. Vâ hlê tơ’nôm ‘na pleăng mơheăm [ă mâu tơdroăng tơtro\ng vâ pleăng mơheăm tơniăn tung pơla ai pơreăng COVID-19, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno [ă [ok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà, Ngế xiâm pho\ pơkuâ Tíu xiâm ngăn mơheăm dêi kong pơlê Dak Lak.

-Pâ [ok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu tơdroăng thế tơtro\ng hdrối [ă klêi kơ’nâi pleăng mơheăm? Mâu ngế ki lâi ôh tá chiâng pleăng mơheăm?

{ok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: Hdrối vâ pleăng mơheăm kal thế tơtro\ng mâu tơdroăng môi tiah kơ’nâi: Kơmăng hdrối vâ pleăng mơheăm pôi tá hrăng luâ râ, koi ki iâ gá thế châ 6 chôu [ă thế kâ kế ‘nôi hdrối vâ pleăng mơheăm. Pôi tá kâ mâu kế kâ ki ai hên trếo đạm, têa rơmâ, pôi tá ôu hdrôu [iêr [ă thế rak ăm dêi hiâm tuăn  ro, ôh tá tơche\#ng klâi, ôu hên têa hdrối vâ pleăng mơheăm.

Klêi pleăng mơheăm, ngế ki pleăng mơheăm pơtê amê ‘nôi ki iâ gá 15 phut, ôu hên têa [ă klêi mê vêh ing tíu pleăng mơheăm drêng tâ dêi tung châ ôh tá tô tuăn klâi xếo, pôi tá hrăng kơmăng, pôi tá ôu drôu, bier. Klêi pleăng mơheăm, rak tơdroăng rêh ối môi tiah hmâ, kâ hên kế kâ ki ai hên trếo kơhiâm môi tiah hơ’nêh ká, kơtâ í, ôu têa tôu ro vâ ăm le\m mơheăm vâ chiâng ai mơheăm ki nếo.

Mâu ngế ki ôh tá chiâng pleăng mơheăm cho mâu ôu drôu, biêr, mâu ngế dế ai tơdroăng êi ki ai pơreăng pro ki râ lơ tung châ ai tơdroăng châi tiô rơnó, môi tiah: châi plâi nuih, kơtêi kơtâu têi, châi troăng hiâm, châi tung klêa kliâm, kôk rơxok, tuăn ngôa ôh tá tơleăng le\m…, cho ngế ki pâk chik ma tu\i [ă ai tơdroăng te#n dêi rơpó pơla kơdrâi [ă kơnốu ki ôh tá tơniăn [ă hên ngế.

-Tung pơla xông prêi le\m klêi pleăng mơheăm ton to lâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: Tung pơla pleăng mơheăm dâng 3-4 măng t^ng, mâu kế tung mơheăm kô châ ai nếo môi tiah hmâ.  Pleăng mơheăm kum pơ’lêh mâu tế bào cho kế mơjiâng chiâng mơheăm hiăng krâ [ă ivá pêi cheăng oh tá rơdêi hiăng ‘ro kô thế pơ’lêh [ă mâu kế mơjiâng chiâng mơheăm nếo [ă mơheăm kơtâu le\m tâ nếo, tơdroăng rêh ối ton tâ nếo kô le\m tâ nếo ăm tung châ pin.   

-Pâ phep [ok thái pơkeăng ăm ‘nâi pâk vaccine hbrâ mơdât COVID-19 ton to lâi mê nếo veăng pleăng mơheăm? Pleăng mơheăm pro kơdroh ki tơ-brê dêi vaccine hbrâ mơdât COVID-19?

{ok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: Klêi pâk vaccine COVID-19 kô kal pơtê ‘nôi tung pơla mê. Tung pơla pơtê kô ngăm tiô a rêm khu vaccine dêi khu ki pro gá pơrá phá dêi rơpó. Mâu túa vaccine châ Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât  ăm phêp xúa nôkố mê kô pleăng mơheăm klêi pâk môi măng t^ng  tâng ivá mo le\m. Tiô mâu ki rơkê tí tăng ‘nâi ple\ng nôkố hâi lăm hlo ki nhên khât ‘na pleăng mơheăm pro kơdroh mơheăm dêi mâu túa vaccine mơhé vâ vaccine ki lâi tung mê ai vaccine hbrâ mlơdât COVID-19.

{ă tung châ mơngế ki tiah hmâ, tâng riân ai dâng 4-6 lit mơheăm, rêm rôh pleăng bú pleăng ing 250-350 ml mơheăm. Kơxo# kháng thể cho trếo le\m ki kâi mơdât virus SARS-CoV-2 tung mơheăm pleăng ôh tá hên drêng tung châ đi đo mơjiâng mơheăm ki nếo, tung mê ai tá mâu kế mơjiâng chiâng mơnheăm ki vâ mơjiâng [ă ai tiô mâu kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm ăm tơdâng tơ’mô kháng Nguyên SARS-CoV-2  ki mot tung châ.

-Hnê tối dêi [ok thái pơkeăng tung tơdroăng rak tơniăn drêng veăng pleăng mơheăm tung pơla ai pơreăng COVID-19 môi tiah nôkố?

{ok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: ‘’Tung pơla ai pơreăng COVID-19, mơdêk ki tơniăn [ă tơniăn tung pâk ‘mot mơheăm tiô 3 tơdroăng: tơniăn ăm mơngế ki pleăng  mơheăm, tơniăn ăm mơngế ki xo mơheăm [ă tơniăn ăm mơngế cheăng khăm pơlât pâk hrik mơheăm 'mot mơheăm ăm mơngế ki ê. Xua mê, [ă tíu pêi cheăng tơku\m pleăng mơheăm kal tơniăn ôh tá tơku\m pleăng 1 rôh,  thế pro ton iâ kơtăn pơla rôh ki xo mơheăm [ă klâ xoăng chôu ăm mơngế ki veăng pleăng mơheăm.

Rah tíu pleăng mơheăm thế bâ pluâng, krúa le\m veăng vâ pâk hrik mơheăm, mâu tíu ối [ă mâu trum tơmeăm vâ pâk thế hbrâ hdrối hâi vâ xo mơheăm. Ngế ki pleăng mơheăm thế tối tơbleăng teăm tơdrêng ăm tíu pêi cheăng tơdah xo mơheăm tâng lơ hlo ai mâu tơdroăng ahdrối mê pro chiâng kơ-o, tơngê, pá kâi hiâm tung pơla 14 hâi klêi pleăng mơheăm.

Malối, mơngế ki pleăng mơheăm ôh tá lăm troh pleăng mơheăm [ă mâu tíu pleăng mơheăm drêng ai khăm hrik xo ngăn mơheăm ngăn ‘nâi nhên ai virus SARS-CoV-2. Bú pleăng klêi ki iâ gá 10 hâi riân ing hâi tối ôh tá ai tâ tú COVID-19 [ă ôh tá tâ ai tơdroăng klâi ki ê hdrối gá.

Võ Quỳnh – Đình Thi

Gương - Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng