VOV4.Xơ Đăng - Pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ cho xiâm kối dêi tơdroăng châi tamo ƀă hlâ tung lâp plâi tơnêi ƀă mâu ngế ki lâi xuân pơrá mơni kô chiâng ngế ki tro châi tamo ‘na mơheăm ôh tá kaia kơtâu troh ngoâ ƀă mâu tơdroăng ki râ ‘na ivá, hiâm mơno, liăn ngân. Xua mê, rêm ngế kal hbrâ rơnáu pơhlêh tơdroăng rêh ối tiô troăng ki hơ’lêh vâ kum hbrâ mơdât mơheăm ôh tá kâi ktâu troh ngoâ, kơdroh mâu tơdroăng ki rơ-iêo mơni kô trâm.

Hdrối nah, mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ ki hên hmâ trâm a mâu ngế ki hiăng hên hơnăm (sap ing 50 – 70 hơnăm), tung châ ai mâu tơdroăng ki châ ta mo sap ing hdrối môi tiah kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn, malối cho mâu ngế ki ôh tá hbrâ mơdât tro mâu tơdroăng châi tamo. Laga, nôkố, khăng kơbrĕn hlo rế tâk hên a mâu ngế hơnăm ối nếo. Ki hên mâu ngế hơnăm ối nếo ôh tá vâ hmâng ƀă túa pơreăng kố, tơmiât tơná ai tŭm ivá rơdêi, bu mâu ngế ki hên hơnăm tê nếo tro pơreăng khăng kơbrĕn. Laga, ôh tá iâ mâu ngế hơnăm ối nếo hlâ lơ athế rêh plâ rơxông tung tơdroăng ki khăng kơbrĕn klêi kơ’nâi tro chai tamo khăng kơbrĕn. Xua mê, mâu ngế hơnăm ối nếo maluâ dế hlo dêi tơná ivá rơdêi xuân pôi tá tơngôu ƀă túa pơreăng kố.

Tâng rế ôh tá vâ hmâng mê tơdroăng ki trâm pơreăng rế râ ó. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu – Ngế pơkuâ kơbong Kế hoạch nghiệp vụ, Hngêi pơkeăng Y học Cổ truyền kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ nôkố trâm hên a mâu ngế hơnăm ối nếo ga tơdjâk ing hên tơdroăng môi tiah piê, ôu hât hên, tơdroăng ôu kâ ôh tá tro tơdroăng pơkâ, xúa hên mâu kế ki tơdjâk troh điê̆n tưh, pơrá chiâng pro ai tơdroăng mê”.

Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi Tơnêi tối, mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ pro hlâ kuăn pơlê ối má 2 tung lâp plâi tơnêi, ƀă dâng 6,5 rơtuh ngế hlâ rêm hơnăm, tơkéa vâ tối rêm 6 giây ai môi ngế hlâ xua mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ. Mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ ối cho xiâm kối ki pro khăng kơbrĕn xiâm tung lâp plâi tơnêi, ai lối 17 rơtuh ngế rêm hơnăm. Hmâ 6 ngế ai môi ngế tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ, tâng ôh tá ai troăng hơlâ hbrâ mơdât teăm tơdrêng.

A Việt Nam, tiô tơdroăng ăm ‘nâi sap ing Khu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât tối, rêm hơnăm tơnêi têa pin ai dâng 200 rơpâu ngế tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ, cho xiâm kối pro hlâ hên má môi tung lâp plâi tơnêi, ai kơxô̆ sap ing 10 – 20% hên tâ hên hdroh tâng vâ pơchông ƀă xiâm kối hlâ ‘na tơdroăng ki ê.

Tung mâu ngế ki mơhúa ối rêh klêi kơ’nâi trâm pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ mê tơdroăng ki mơni kô khăng kơbrĕn gá kô hên, dâng 10 – 13% ngế khăng kơbrĕn, ôh tá chiâng prôk, 12% prêi lĕm môi iâ tung châ, 25% ngế mơni kô chiâng prôk lăm. Mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ pro chiâng ai hên tơdroăng trâm ki pá ‘na liăn ngân pơlât. Klêi kơ’nâi tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ, ngế ki tro mê kô trâm pá ƀă tơdroăng ki châ vêh ƀă tơdroăng tiah hmâ, pro trâm hên tơdroăng tơdjâk troh liăn ngân, ‘no hrê roê pơkeăng pơlât, prêi lĕm ƀă hên ki ê.

Rêm hơnăm khoa Phục hồi chức năng, Hngêi pơkeăng Y học cổ truyền kong pơlê Dak Lak tơdah xo pơlât ăm dâng 100 troh 150 ngế, tung mê ai 50 troh 60 ngế ngế tro mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ. Ki hên mâu ngế ki kố hiăng pơlât ƀă tơdroăng ki ôu pơkeăng pŭm (Tây y), klêi mê hlối tơkŭm ƀă pơlât y học cổ truyền pơtâp ivá ƀă tơdroăng ki ‘mâi mơnhông ivá vâ mơdêk ki tơƀrê dêi tơdroăng pơlât.

Mâu tơdroăng ăm rĕng ăm hlo chiâng tơdjâk troh mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ môi tiah khăng kơbrĕn môi pâ châ, hlo ôh tá lĕm tung tơdế châ, ôh tá xáu hlo sap ing 2 – 20 phut ƀă gá kô tâi xêh mê ngế ki tro pơreăng mê ôh tá ‘nâi, ôh tá vâ hmâng lôi tiah mê ôh tá vâ lăm khăm vâ ‘nâi mâu túa hbrâ mơdât. Môi tiah tung rơpŏng dêi jâ Phạm Thị Huệ ối a bêng Thành Công, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak cho môi tơdroăng ki xiâm. Kơnốu jâ Huệ tro kơtêi kơtâu têi la pôa ôh tá ‘nâi drêng troh hiăng tro mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ athế mot pơlât tung hngêi pơkeăng.

Mơhúa châ teăm pơlât tơdrêng ối rêh la mâu tơdroăng ki trâm kơ’nâi mê cho pôa chiâng kơbrĕn môi pâ châ ƀă athế lăm a hngêi pơkeăng Y học cổ truyền vâ pơtâp tơdroăng ki ăm lĕm.

Jâ Phạm Thị Huệ ăm ‘nâi:

“Khế 4 hơnăm 2021, kơnốu á ai hmốu a kơpong têa nŭm athế pâ a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Klêi 1 khế lĕm mê kơtêi kơtâu têi la ôh ti ‘nâi. Troh drêng khế 5 pơreăng COVID-19 tâ tú rơ-iêo, lăm séa ngăn dêi ivá mê kơtêi kơtâu xua pơreăng ôh tá lăm a hngêi pơkeăng. Ai môi hâi ki mê, á ngăn um troh a 2 chôu kơxo má nếo koi, troh 4 chôu kơxo má tung châ gá chiâng phá tơ-ê hlối, khăng kơbrĕn”.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa nội tim mạch, ki khât ai hên ngế ki châi ta mo hlo mâu tơdroăng ki ôh tá bê mơheăm, klêi mê, tung pơla 48 chôu lơ klêi kơ’nâi to lâi khế nếo chiâng tơdroăng ki mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ.

Ki hên mâu ngế ki tro tamo mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ pơrá ai sap ing hdrối mê, xua mê, hbrâ mơdât ƀă túa ki tơmâng ngăn mâu ivá tâ hlo gá ôh tá tơniăn, lăm khăm, pơlât tơdrêng hlối mâu tơdroăng ki kal xiâm vâ hbrâ mơdât mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ. Mâu tơdroăng ki mơni kô chiâng pro mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ tung mê ai kơtêi kơtâu têi, klêk tuăn, ôh tá lĕm hơ’lêh rơmâ mơheăm, nŭm nheăn, châi ‘na plâi nuih, râ ‘na plâi nuih, ôu hât ƀă hên ki ê.

Ai mâu troăng hơlâ ki tơ’lêi pro vâ hbrâ ví mâu tơdroăng ki mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh ngoâ cho mơjiâng mâu tơdroăng ki athế hmâ ai pơxúa rêm hâi. Kơxo má klêi kơ’nâi riu koi pôi tá chiâng ‘nân hlối mê athế ôi môi iâ ‘nôi nếo xông lo ing xoăng. Athế koi a xoăng iâ ‘nôi ƀă uăn pât dêi châ choâ ‘lâng mê ‘nôi nếo xông.

Ƀă mâu ngế ki châi ‘nâ plâi nuih mê kal pro mâu tơdroăng pơkâ kố. A kơxê măng hdrối vâ koi athế ôu môi kơ’lo têa tôu o ol. Tơdroăng kố rế kum pro tơ’lêi koi rế tah tâi mâu trếo ki ‘mêi tung châ ƀă pro ăm lĕm ‘na tơdroăng ki lăm nŭm, lăm mơdrah. Têa tôu o ol mot tung châ kô pro mơheăm tơ’lêi kơtâu ƀă tơvế ô-xy prôk lâp lu tung châ. Kơnôm ai troăng têa kơxô, mâu trếo kơƀêl kô châ lo a kéa vâ kơdroh ki ‘mêi tơkŭm tung châ.

Pakĭng mê, athế pơtâp ivá đi đo, tơtro ƀă hơnăm, ví mâu tơdroăng ai tơdjâk ‘mêi troh châ môi tiah ôu hât, ôu drôu rơtế ƀă tơdroăng ki ôu kâ tơtro. Athế mơdêk kâ mâu kế ki ai hên vitamin C ƀă mâu kế ki hbrâ mơdât ô-xy hoă sap ing mâu plâi, kơchâi drêh môi tiah kơchâi, plâi, pôm ki ai mơngiơk trĭng, khêi, ngiât, ƀă hên ki ê.

Mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa cho ki xiâm má môi  dêi tơdroăng chiâng chó tơvê chêng kŏng ngiâ méa ƀă hlối hlâ mơngế, ƀă mơhé vâ ngế ki lâi xuân chiâng chó chêng tơvê kŏng. Tiah mê, ki xiâm ing lâi mơheăm ôh tá tâk a ngôa? Drêng mơheăm ôh tá tâk a ngôa thế rĕng pro ti lâi, ƀă tơdroăng hbrâ mơdât mơheăm ôh tá tâk a ngôa gá ti lâi? Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Hùng – Khoa Nội tổng quát, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên kô tiâ mơnhên mâu tơdroăng kơ-êng mê ing tơdroăng a kơ’nâi kố.

-Ki hdrối, pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơdroăng ‘na  mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa ƀă mâu tơdroăng xiâm ing lâi ki pro mơheăm chiâng ôh tá tâk troh a ngôa?

-Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Hùng: “Đột quỵ cho xua kơdrâ lo mơheăm tung ngôa ki ‘nâ tro tât mơheăm pro mơheăm ôh tá châ tâk troh a ngôa. Hmâ hlo xua ing mâu tơdroăng châ ‘na nội khoa môi tiah tơdroăng mơngế ki ai tơdroăng tung châ kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn, ‘mêi ai rơmâ tung mơheăm, lối piê. Malối a mâu ngế hơnăm ối nếo ai hên tơdroăng châi tung châ ah pro vâi chiâng ai tơdroăng mơheăm ôh tá châ tâk troh a ngôa, lơ hmâ ối môi tíu, iâ pơtâp ivá...

Achê kố, kơxô̆ mâu hơnăm ối nếo tro (đột qụy) vâ tối tro tamo ki tơ’lêi hlâ rế tâk hên xua tơdroăng rêh ối nôkố hmâ ối môi tíu, iâ pơtâp ivá, stress hên, tơ’lêi pro kơtêi kơtâu têi ah pro chiâng ‘mêi rơmâ tung mơheăm. Hmâ hlo, ngế ki hmâ châi ko, kơdrâ chiâng chu chi rơkong, mâ ngăn chiâng rế ôh tá xáu hlo, môi pâ tuăn chiâng klêk, tơpui oh tá hleăng, tơpui kơdá, mơngế hiăng krâ dế prôk hmếo pơchiâng kơtong xêh...

Tro hngíu tung châ mê vâi tối đột qụy túa ki ôh tá râ bú môi kơblah mâ tê, ki hên gá môi tiah dêi rơpó, bú châi ko, vung vế ko, pôu prĭng ko, hâi hlo tro khăng kơbrĕn mê ngế ki mê nếo bú rơlâi rơlo tê. Laga, tơdroăng đột qụy mê xiâm pro chôa iâ ti mê ‘nôi klêi mê rế ó pro châi ko môi tiah ai kế ki hngăm hmât kơpêng ko ƀă klêi mê gá chiâng kăng kơbrĕn .

-Thế pro ti lâi drêng ai ngế tro đột qụy vâ tối mơ-eăm ôh tá tâk troh a ngôa, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Hùng: Hmâ hlo tơdroăng đột qụy pơxiâm drêng ngế ki tro mê tâ dêi tơná châi ko, pôu prĭng ko, kơdrâ pôu ko, mâu ngế tung rơpŏng hngêi nhôm tro hngíu tung châ mê vâi chiâng kúa kéa xâu hyôh mot ‘nâ hía nhôm gá tro khăng hngíu ah ăm gá ôu têa kía ƀă xik ki xiâm pro ăm kơtêi ngế ki mê tâk, la tơdroăng pêi pro mê ôh tá kal, ai drêng ‘nâ thăm pro ăm ngế ki mê rế châi ó tâ.

Tâng nhôm gá tro đột qụy ‘lo cho mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa thế ngăn gá hôm kâi tơleăng há lơ ôh, tâng gá ôh tá kâi tơleăng mê hlo gá chiân tâk thế ăm gá koi chêk chá môi pâ ‘nâ hơ-ếo vâ pôi tá ăm têa ki gá lo hêa mê mot tung xôu; má 2 tâng hlo kơdrâ rơxá mê thế ăm gá koi môi tíu, klêi mê krếo cấp cứu 115 (cho khu chơ pơlât tơdrêng) tâng ôh chơ djâ ngế ki mê rĕng lăm pơlât a hngêi pơkeăng ki achê vâ ƀok thái pơkeăng teăm pơlât tơdrêng”.

-Ƀok thái pơkeăng ai hnê tối ti lâi ‘na hbrâ mơdât đột qụy cho mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Hùng: Ƀă mâu ngế hơnăm hiăng krâ thế xâp ếo tơtô, pôi tá lo pá gong a kơxo má drêng kong hngíu, thế đi đo pơtâp ivá, ôu tŭm têa. Thế pơlât tro mâu tơdroăng châi ki hiăng ai tung châ môi tiah kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn, lơ ai rơmâ tung mơheăm, pôi tá kâ lối hên têa rơmâ, pôi tá kâ xăng po, kâ xêa vâ pơlât kơtêi kơtâu têi.

Đột qụy cho mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa ki hên gá pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê, drêng ngế ki mê hiăng lo ing hngêi pơkeăng ah, pakĭng tơdroăng kâ kế xêa, kâ hên mâu kơchâi hơpê, kơchâi hlá vâ pôi tá pá drêng lăm pơyâng mê ngế ki kơtêi kơtâu têi mê thế kơhnâ pơtâp ivá, tơdro dêi châ pá kố pá tá vâ pôi tá tro châi tung châ. Tung pơla chôu ki lĕm má môi ki tro gá cho tung pơla 4 chôu ki apoăng klêi châ ‘nâi đột qụy cho mơheăm ôh tá kơtâu tâk troh a ngoâ, thế rĕng djâ ngế ki mê mot pơlât a hngêi pơkeăng vâ ƀok thái pơkeăng khăm pơlât ‘na mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa kum ăm ngế ki mê ví mâu tơdroăng châi ki lơ chiâng đột qụy, ví tơdroăng lo mơheăm tung ngôa”.

- Hôm, mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng