VOV4.Xơ Đăng - Thalassemia (Mơheăm tơprâ sap ing tơxĭn) cho tơdroăng tamo ‘na mơheăm ƀă nôkố tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi. Laga, tung măng pơlê pơla hlo ai hên vâi mơđah tơbleăng ‘na mâu pơkeăng pơlât ‘na tamo kố ƀă hiăng ai hên ngế roê vâ pơlât ăm dêi kuăn. Klêi mê ăm hlo, tơdroăng tamo kố ôh ti xê ôh tá pơlât prêi mê ối pro vâi hdrêng trâm tơdroăng ki châi tamo rơ-iêo ki ê.

Muăn T.T.T a cheăm Tân Hòa, tơring Ƀuôn Đôn, kong pơlê Dak Lak, hơnăm kố, hiăng châ 7 hơnăm, athế đi đo lăm troh a hngêi pơkeăng vâ pâk ‘mot mơheăm xua ôh tá mơhúa tro tamo Thalassemia. Ngoh T.V.H  pâ muăn kố ăm ‘nâi drêng châ 3 khế, muăn ‘nhăng krôu, rơpŏng djâ muăn troh a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm. Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi, muăn tro tamo mơheăm tơprâ sap ing tơxĭn. Tơdroăng ki tamo kố tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi mê athế lăm pâk ‘mot mơheăm rêm hneăng.

7 hơnăm hdrối nah, pơrá hmâ lăm pâk ‘mot mơheăm 1 khế hdrôh, rơpŏng athế djâ muăn T. lăm pâk ‘mot mơheăm. Tâng kơbố ki lâi tối ai pơkeăng pơlât ‘na tamo kố mê rơpŏng á tăng roê. Laga, ôu hên túa pơkeăng la tơdroăng tamo kố ôh tá hlo kơdroh, bu hlo muăn rế rơlâi tơlo tơ’nôm. Ai rôh ki ‘nâ xua ôu hên pơkeăng ki vâi mơđah tơbleăng tung măng, muăn T. chiâng châi hrê ton hâi, châ chăn hrế, châ kéa drêh ngiât ƀă athế mot pơlât tơdrêng tung hngêi pơkeăng.

‘’Ối tơxĭn nah mê hmâ 3 troh 4 khế lăm pâk ‘mot mơheăm 1 hdroh. Drêng 2 troh 3 hơnăm mê pơkâ thế pâk ‘mot mơheăm rế iâ tâ. Ai ngế ki tơhrâ xo pơkeăng dêi vâi ôu kô kơdroh kô ôh tá lăm pâk ‘mot mơheăm xếo, tơdroăng châi tamo kố kô kơdroh. Xo pơkeăng dêi pôa ki kố, jâ ki tá ăm muăn ôu la tui lui tamo ôh tá hlo kơdroh, xuân ối athế lăm hngêi pơkeăng pâk ‘mot mơheăm”.

Rơpŏng ngoh B.V.V  a tơring Ea Hleo, kong pơlê Dak Lak xuân ai kuăn tro tamo Thalassemia. Rơpŏng hiăng tăng roê mâu pơkeăng ki vâi mơđah tơbleăng tung măng kơnâ lối chât rơtuh liăn la pơreăng xuân ôh tá hlo prêi lĕm.

“Tung plâ khế hơnăm mê xuân ai ôu mâu pơkeăng rêi hlá nhâ ăm muăn ôu la xuân ôh tá hlo tơƀrê, mơ’nui xuân ối athế lăm hngêi pơkeăng pâk ‘mot mơheăm vâ rak vế tơdroăng rêh ăm kuăn. Ing kố, á xuân rơhêng vâ pơtroh ăm vâi ki ê mâu tơdroăng ki hiăng trâm dêi tơná troh ƀă mâu nôu pâ ai kuăn ki tro tamo  Thalassemia. Mê ki tro ‘ló má môi athế djâ kuăn troh a hngêi pơkeăng vâ châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên, ai túa pơkâ tro má môi ăm kuăn tơná, pôi tá hmâng tiô mâu tơdroăng ki vâi mơđah tơbleăng tung măng mê ah kô hía liăn la kuăn ôh tá kâi pơlât prêi”.

Ƀă tơdroăng ki mơnhông dêi măng pơlê pơla ƀă ki pơxúa ăm dêi tơná tung hiâm mơno rơhêng vâ kuăn pơlât prêi dêi mâu rơpŏng ki ai kuăn tro tâ tamo  Thalassemia, hên mâu ngế krê, khu tơrŭm xua ki pơxúa ‘na liăn ngân hiăng ôh tá vâ hmâng mơ’no tơbleăng ôh tá xê khât ‘na mâu pơkeăng pơlât prêi túa pơreăng kố lơ pro kơdroh kơxô̆ rôh troh a hngêi pơkeăng. Ki khât gá nôkố tá hâi ai pơkeăng ki lâi pơlât prêi túa tamo kố, mâu túa pơkâ ki hên môi tiah pâk ‘mot mơheăm, mơ’no tah sắt bu vâ pro ton hâi khế rêh ăm ngế ki tamo.

Tơdroăng ki hmôu pơ roê xêh pơkeăng ôu ƀă ôh tá hngêi pơkeăng mơni kô pro trâm hên tơdroăng, xua ngế ki tamo Thalassemia kal châ lăm khăm, pâk ‘mot mơheăm, thăm nếo mơ’no tah sắt rêm hneăng, tâng hrá mơni kô trâm hên tơdroăng ki ôh tá mơhúa xua ôh tá ai mơheăm ƀă rơlối sắt, thăm nếo kô rĕng hlâ.

Tiê̆n sih Trần Thị Thúy Minh, ngế ki pơkuâ khoa Nhi Tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Mâu nôu pâ ôh tá mơhúa kuăn tro tơdroăng châi tamo Thalassemia mê troh a mâu tíu khăm pơlât vâ châ hnê pơlât, rak ngăn tiô túa pơkâ ƀă pơtối hlối. Pơlât tơdroăng châi tama Thalassemia pơlât kơjo, pơlât sap ing sap ing tung dế ƀă mâu troăng hơlâ ki xiâm ki ê môi tiah pơklĕp tơngá, ‘na gen, poê plá ƀă hên ki ê pơrá cho mâu tơdroăng ki bu ai to a hngêi pơkeăng.

Xua mê, drêng vâi hdrêng tro tâ tơdroăng ki châi tamo Thalassemia, nôu pâ athế tơpui ƀă hngêi pơkeăng ki achê má môi vâ châ hnê mơhno pơlât teăm tơdrêng, ôh tá ai túa pơlât tiô khôi hmâ ki lâi chiâng vâ pơlât ‘na túa tơdroăng ki châi tamo kố tiô tơdroăng ki tro ‘ló má môi’’.

Thalassemia cho tơdroăng ki châi tamo ai kơxô̆ ngế trâm hên tung mâu ngế ki trâm sap ing tơxĭn. Ƀă mâu tơdroăng ki ăm mơhno lo a kong cho ôh tá ai mơheăm ƀă rơlối sắt, ngế ki tro tơdroăng châi tamo thalassemia kal athế châ pâk ‘mot mơheăm ƀă ôu pơkeăng ki mơ’no tah trếo sắt plâ rơxông, kơxô̆ liăn ‘no hrê hên.

Ngế ki tro tơdroăng châi tamo mơheăm tơprâ sap ing tơxĭn kô kơdroh ivá pêi cheăng ƀă tơdroăng rêh ối pro chiâng pá puât ăm rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla. A Việt Nam, ai troh 20% mâu ngế ki tro tơdroăng châi tamo a vâi hdrêng sap ing 6 – 7 hơnăm, hên vâi hdrêng hlâ a hơnăm sap 16 – 17 ƀă ki hên mâu ngế ki tro tơdroăng châi tamo kố râ ôh tá vâ chiâng vâ xo on veăng. Ki rơhêng vâ tối, Thalassemia cho túa ki châi tamo ki rơ-iêo la ‘na tamo kố dêi kuăn pơlê ối tá hâi tŭm ƀă tá hâi ai hên rôh vâ châ hnê tối tung tơdroăng ki xo on veăng, ai kuăn.

A tơdroăng ki ôh tá mơhno lo a kong, tơdroăng châi tamo kố hmâ hlo a tơdroăng ki khăm ngăn mê hên ngế rơtế ai gen ‘na tơdroăng châi tamo kố ki ôh tá ‘nâi. Drêng on veăng rơtế ai gen tơdroăng châi tamo Thalassemia mê rêm rôh ai kuăn ai troh 25% tơdroăng ki rơ-iêo. A Dak Lak, tiô riân ngăn a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, nôkố ai lối 400 ngế vâi hdrêng hiăng châ tối tro tơdroăng châi tamo Thalassemia ƀă pơlât pơtối hlối a Hngêi pơkeăng. Rêm hâi Hngêi pơkeăng tơdah xo pơlât ăm sap ing 20 – 30 ngế vâi hdrêng tro tơdroăng châi tamo thalassemia.

Tamo xua mơheăm tơprâ ing ối tu xĭn (Thalassemia) ki hên vâ tối xua tâ tú ing mơheăm, tơdjâk ó ‘mêi troh ivá dêi vâi hdrêng. Tơdrêng ƀă tơdroăng khăm rah xo hdrối vâ kot mâ, kơvâ ngăn ‘na pơkeăng xuân tơbleăng hên troăng tŏng kum pơlât pơreăng kố. Tiê̆n sih - ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh, Ngế pơkuâ Khoa Nhi Tổng hợp, Hngêi pơkeăng Đa Khoa kơpong Tây Nguyên tối ing tơdroăng kơ êng a kơ’nâi kố: 

-Mê ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi  tơdroăng tamo châi  Thalassemia tơdjâk môi tiah lâi troh ivá dêi vâi ‘nĕng?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: Tơdroăng tamo châi Thalassemia pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê ăm ‘nâi ‘nĕng tâng hiăng tro, malối tâng râ. Thalassemia pro chiâng ai tơdroăng châi ‘na mơheăm môi tiah kliâm, plá, êi kân, ôh tá ai mơheăm ƀă tơdroăng ki gá pro chiâng châi plâi nuih chiâng ai sắt tơkŭm a mâu  tíu ki mê, malối pro chiâng châi plâi nuih, rế châi tung klêa kliâm, châ chiâng hrá kân, pro vâi ‘nĕng chiâng krĭn, oh tá păng kân, hmâ châi tung klêa, châi kliâm, châi kơkốu.

Ki hên mâu vâi ‘nĕng ki tro tơdroăng châi tamo Thalassemia tâng ki râ ó ôh châ pơlât đi đo mê bú rêh lối 10 hơnăm tê. Achê pơla kố, kơnôm ki rơkê dêi pơkeăng pơlât tung tơdroăng pâk ‘mot mơheăm, tah sắt, mâu vâi ‘nĕng ki châi tamo tơdroăng mê kô châ rêh ton tâ ƀă tơdroăng rêh ối xuân châ mơnhông mơdêk’’.

-Mê ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơdroăng hbrâ ví tơdroăng  tamo Thalasemia a vâi ‘nĕng?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: Thalassemia cho tơdroăng châi tamo tâ tú ing mơheăm, ki ‘nâ ôh tá râ, ki ‘nâ râ iâ, ki ó ƀă ki râ. Ki xiâm vâi ‘nĕng tro châi tamo Thalassemia cho tơdroăng châi tamo ki tâ tú ing mơheăm hlối tơkŭm ing gen dêi nôu pâ. Kố cho tơdroăng châi tamo ki chiâng vâ hbrâ mơdât hdrối kơnôm ing tơdroăng hnê tối ki tâ tú ing mơheăm. A mâu kong têa ki ai hên kơxô̆ mơngế tro tơdroăng châi tamo Thalassemia hên môi tiah mâu kong têa kơpong Địa Trung Hải hiăng tối ăm ‘nâi ‘na ki xiâm tâ tú ing mơheăm ƀă rah hdrối vâ ai kuăn ƀă vâ kơdroh kơxô̆ mơngế tâ tú tơdroăng châi ki rơ-iô kố.

A tơnêi têa pin, mâu pơlê kong kân hiăng pơxiâm xúa tơdroăng mê, laga ối ai mâu tíu ki ê a kơpong hơngế hơngo hâi teăm xúa tơdroăng séa ngăn mê xuân hâi kâi mơdât tơdroăng châi tamo mê’’ .

-Pơla tâ tú pơreăng COVID-19 rơ-iô môi tiah nôkố, Hngêi pơkeăng Đa khoa kơpong Tây Nguyên hiăng tơbleăng mâu tơdroăng klâi vâ tơniăn xiâm mơheăm ki vâ ’mot ăm mâu vâi ‘nĕng ki tro tơdroăng châi tamo Thalassemia?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: A pơla dế tâ tú COVID-19 - môi tiah nôkố, ai hên tơdroăng ki pá vâ tơniăn ai tŭm mơheăm vâ ‘mot ăm mâu vâi ‘nĕng ki tro châi tamo Thalassemia. Pá khât tung tơdroăng prôk lăm, klâ ối kơtăn, tơdroăng tí tăng xiâm mơheăm ing mâu khu ki pleăng ăm, mâu tíu pêi cheăng ki pleăng ăm kô xơpá tâ. Hngêi pơkeăng Đa Khoa kơpong Tây Nguyên hiăng ai pơkâ mơ-eăm vâ tơleăng mơnhên mâu tơdroăng mê ƀă tơdroăng tơrŭm ƀă mâu tơdroăng dêi khu lo tŏng veăng, Liên đoân Thalassemia, tơdroăng lăm pleăng mơheăm, ƀă krếo thế khu pú hên đoân viên, droh rơtăm dêi Hngêi pơkeăng rơtế veăng pleăng mơheăm, pro xiâm ‘măn mơheăm ăm mâu ngế châi tamo ki kal vâ mơheăm tối tơchoâm ƀă mâu ngế tro châi tamo Thalassemia tối krê. Tơdroăng mê xuân ối pêi cheăng đi đo tung pơla achê kố’’.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng !

Gương - Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng