VOV4.Xơ Đăng - ‘Na pơreăng ing troăng hiâm, vâi hdrêng xuân ối hmâ trâm mâu pơreăng ‘na troăng klêa. Môi tung mâu pơreăng troăng klêa hmâ trâm hên má môi a vâi hdrêng cho pơreăng châi so. Pơreăng kố hmâ hlo a kơlo sap ing ôh tá râ chiâng râ ó ƀă mơni kô tơdjâk troh tơdroăng ki xông kân a vâi hdrêng tâng túa pơreăng kố gá pơ’lêh chiâng râ. Xua mê, drêng hdrêng cho châi so, nôu pâ athế hbrâ kơchăng, pôi tá tơngôu.

Muăn Trần Ngọc Khánh 3 hơnăm a cheăm Hòa Khánh, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, mot pơlât a Khoa Nhi tổng hợp (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên) tung tơdroăng ki lăm eêk hên roh, êak hlối lo tá mơheăm, tơngê hmân, tơbrêi lâp châ xua châi so. Klêi kơ’nâi 1 măng tĭng pơlât, muăn Khánh hiăng lĕm ƀă vâ hbrâ lo ing hngêi pơkeăng. Tơbrêi tơbrêh xua păn ngăn kuăn, nâ Nguyễn Thị Hạnh, nôu muăn Khánh ăm ‘nâi:

“On veăng á lăm pêi cheăng mê pơtroh kuăn ăm jâ poâ peăng pâ ngăn. Tâng tối, muăn to hâi kố châi klêa, lămêak hên roh sap ing 3 – 4 rôh. Á ôh tá vâ hmâng xua tơmiât muăn kâ klâi ‘lo ôh tá tro mê chiâng châi klêa, lăm a tíu tê pơkeăng ki achê hngêi vêh ăm muăn ôu. Hlo muăn rế râ tâ, châ chăn tơbrêi. Xâu, mê rơpŏng á djâ muăn mot tung hngêi pơkeăng. Klêi kơ’nâi châ mâu ƀok thái pơkeăng pơlât, muăn hiăng chía tâ iâ, rơpŏng hiăng hmiân tuăn tâ”.

Môi tiah mê há, cho tơdroăng dêi nâ Trần Thị Mai Phương, a bêng Tự An, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột. Xua tơdroăng pơreăng COVID-19 tâ tú rơ-iô drêng kuăn kơdrâi 10 khế châi so, êak hên rôh tung môi hâi, nâ Phương hiăng roê xêh pơkeăng ôu, pơlât ôh tá ăm kuăn troh a tíu khăm pơlât. Drêng hiăng râ nếo ăm muăn mot pơlât a hngêi pơkeăng. Nâ Phương tối:

“Á ôh tá vâ hmâng, tơmiât drêng kố kuăn kâ, ôu kế ki klâi ‘lo ôh tá tro mê chiâng châi klêa êak hên hdroh, roê pơkeăng ôu to lâi hâi mê ah gá kô tâi mê on veăng á ôh tá djâ muăn lăm khăm. Ôu pơkeăng hiăng tâ hlo pơreăng ôh tá prêi thăm nếo rế râ tâ nếo, eâk hên hdroh, krôu, ôh tá vâ âu. Djâ muăn mot pơlât a hngêi pơkeăng ƀok thái pơkeăng hôu ó khât. Kơnôm ing tơdroăng ki pơlât krâu, mê muăn nôkố hiăng chía tâ. Mơhúa muăn ôh tá ai tro klâi ôh”.

Ki khât gá nôkố, hên nôu pâ dế ối ôh tá vâ hmâng ‘na pơreăng châi so drêng vâi hdrêng tro ƀă ai mâu tơdroăng pêi pro oh tá tro tung tơdroăng ki pơlât. Tung mê ôh tá tro má môi hmâ trâm hên cho tơbréa drêng hlo kuăn êak hên roh tung môi hâi, hên nôu pâ hiăng roê xêh pơkeăng ki mơdât eâk châi klêa.

Pakĭng mê, ai rơpŏng ki ‘nâ xuân xúa mâu pơkeăng ki tiô vâi krâ nah ăm dêi kuăn ôu môi tiah hlá plâi ói, têa ché ngiât, hmôu pơ xúa xêh kháng sinh ƀă hên ki ê hiăng pro ăm vâi hdrêng rế râ tâ, pro rơ-iô troh ivá châ chăn dêi ngế hdrêng.

Tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh, kăn pơkuâ khoa Nhi tổng hợp (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên) ăm ‘nâi:

“Châi so cho tơdroăng ki hmâ trâm a vâi hdrêng sap ing 2 troh 5 hơnăm. Tơdroăng châi kố, hdrêng sap ing 2 troh 5 hơnăm mâu hdrêng ki kân tâ vâi trâm iâ hlái to lâi hdroh, ngăn gá ôh tá râ la mơni kô pro chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki rơ-iô. Péa túa ki pơ’lêh rơ-iô dêi châi so cho tâi têa tung châ ƀă rối loạn điện giải, cho péa tơdroăng ki hmâ trâm má môi, túa pơ’lêh râ ƀă mơni kô pro vâi hdrêng hlâ”.

Xiâm kối ki hên má môi pro chiâng ai tơdroăng ki châi so a vâi hdrêng cho êi troăng klêa xua virus, siêu vi lơ ký sinh trùng pro. Mâu ngế ki êi troăng klêa kố hmâ xua ing kâ kế kâ lơ ôu têa ki hiăng tro ai pơreăng sap ing êak lơ tơdrêng ing ngế ki tro tơdroăng châi ki kố. Pakĭng mê, ai mâu tơdroăng ki hmâ môi tiah ôh tá jíu kŏng bă kơƀŏng hdrối vâ kâ kế, ‘măn tơmeăm kâ ôh tá krúa lĕm, kế kâ hiăng phong, xúa têa ki ôh tá krúa lĕm ƀă hên ki ê xuân pro chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki châi hrê a vâi hdrêng.

Drêng vâi hdrêng châi hrê tơdroăng ki apoăng ƀă ki kal má môi cho athế ăm vâi hdrêng mê ôu hên têa hiăng tâi tung châ. Túa ki tơbêng têa ing troăng ôu cho lĕm má môi. Drêng vâi hdrêng tro châi hrê, kal ăm vâi hdrêng ôu hên têa, ki tro má môi cho ôu oresol pro tiô tro tơdroăng hnê tung tơdrong, pôi tá tơvât iâ lơ hên têa luâ râ, xua tâng tơvât ôh tá tro tơdroăng pơkâ mê kô ôh tá tơƀrê; tâng tung pơla 24 chôu ôh tá ôu tâi têa oresol ki hiăng pro mê athế ok lôi ƀă pro tơdrong ki ê nếo vâ ôu.

Pơtối ăm vâi hdrêng kâ ƀă âu tiah hmâ (tâng vâi hdrêng ki mê ối âu) ƀă athế ôu kâ kế ki ai têa, pôi kâ hên luâ râ, môi tiah rơhé, súp ƀă hên ki ê ƀă klâ pro hên rôh kâ. Pôi tá chiâng mơ-ât ăm vâi hdrêng. Pôi tá kâ mâu kế tơmeăm ki ôh tá chiâng kâ, kơdroh kâ kế ki ai gas ƀă kế kâ ki ngeăm. Pakĭng tơdroăng ki séa ngăn, nôu, pâ pôi tá tơngôu, kal djâ vâi hdrêng troh tíu khăm pơlât vâ mơnhên tro tơdroăng ki châi tamo, tro xiâm kối.

Drêng hlo vâi hdrêng ai môi tung mâu tơdroăng ki mơhno a ngâ kơ’nâi kố: Vâi hdrêng ôh tá vâ kâ ƀă ôh tá vâ âu, pơyâng têa hên hdroh hlối hêa, tơngê ƀă hên ki ê mê athế djâ vâi hdrêng lăm troh a tíu khăm pơlât. Tâng châi so  hiăng ton, vâi hdrêng kô ôh tá ai ivá ƀă mơni ko trâm mâu tơdroăng ki pơ’lêh ing châi so pro chiâng rơ-iô.

Troăng êak nŭm dêi vâi hdrêng kŭn gá tơ’lêi tro mâu tơdroăng ki tơlêa. Xua mê, nôu pâ athế tơtrŏng troh mâu troăng tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng châi so a vâi hdrêng. Pêi pro tro tơdroăng ki păn roăng kuăn ăm kuăn âu têa tôu nôu iâ hlái tung pơla 6 khế; Ăm vâi hdrêng kâ tro pơkâ, tro tơdroăng ki rak krúa ƀă ai tŭm mâu trếo (đăm, rơmâ, xik, mâu plâi, pôm); Xúa têa krúa, kế kâ krúa, tơniăn, ai xiâm kối mơjiâng pro ƀă châ ‘măn rak tro pơkâ; Jíu  kŏng hdrối vâ kâ ƀă ăm vâi hdrêng kâ, lơ klêi kơ’nâi drêng hdrêng châi so; Pâk tŭm vaccine, ôu vaccine hbrâ mơdât châi so xua Rotavirus cho mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng châi hrê tơƀrê. Pôi tá ăm vâi hdrêng ôu pơkeăng châi so drêng ôh tá ai tơdroăng pơkâ thế dêi ƀok thái pơkeăng.

Châi klêa lăm dế lo têa cho môi tơdroăng châi hmâ trâm a vâi hdrêng ing 2 khế troh 5 hơnăm. Châi klêa pơyâng lo têa cho tơdroăng châi hmâ tro plâ hơnăm ƀă rêm ngế  kô tro mơni ki tro la vâi ‘nĕng cho mâu ngế ki tơ’lêi tâ tú tâ. Xua ivá ki vâ tơplâ mơdât pơreăng ôh tá têi mê drêng châi klêa, vâi ‘nĕng kô tơ’lêi chiâng krĭn, hrế, thăm nếo tơ’lêi hlâ tâng ôh tá châ rak ngăn krâu ƀă ôh tá pơlât tro pơkâ.

Vâ hlê tơ’nôm ‘na pơreăng mê, rĕng ‘nâi ƀă mâu tơdroăng ki pro châi xuân môi tiah túa hbrâ mơdât, ngin ai tơpui tơno ƀă tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăngTrần Thị Thúy Minh, Ngế pơkuâ khoa Nhi tổng, hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Ô ƀok thái pơkeăng, pâ phep ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi ki xiâm pro chiâng châi klêa a vâi ‘nĕng?

-Tiê̆n sĩ, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh:Ki xiâm pro chiâng châi klêa mơni xua hên tơdroăng pơrá phá, mơni xua ing virus, vi khuẩn tung pơla pế mâu kơchâi kâ ‘nâ hiá ăm vâi ‘nĕng  tâ tú ing kế kâ; ‘nâ hía tro hơ-ôu kế kâ xúa tung kế kâ ai trếo ki pro ‘mêi ăm vâi ‘nĕng; lơ mâu ngế ki ‘nâ xúa kâ kế mê ôh tá tơtro ƀă klêa, oh tá tro kơ hơnăm, troăng klêa vâi ‘nĕng ‘nâ hiá chiâng  lo tơhĕn  xua ing kế kâ ƀă ki ê nếo.

-Tiô ăm ‘nâi châi klêa eâk lo têa a vâi ‘nĕng ƀă mâu tơdroăng pơreăng pro chiâng rơ-iô ki hmâ trâm  ô ƀok thái pơkeăng?

-Tiê̆n sĩ, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh:Ăm hlo châi klêa pơyâng lo têa a vâi ‘nĕng tơ’lêi ‘nâi, mê cho mâu vâi ‘nĕng eâk lo to têa kơpêng 3 hdroh tung môi hâi cho hiăng châi klêa eâk lo têa. Tâng mâu vâi ‘nĕng tro châi klêa kal thế pơlât tơdrêng hdrối vâ ví tá ăm vâi tâi têa tung châ, ah lơ pro chiâng rế râ, chiâng ai tơdroăng châi ki ê kơ’nâi mê. Mâu tơdroăng ki pro chiâng châi tơ-ê nếo mê hmâ hlo ƀă ki mê cho xiâm ki má 2 pro tơ’lêi hlâu a vâi ‘nĕng tung lâp plâi tơnêi. Nôu pâ kô chiâng hbrâ mơdât tơdroăng ki pro chiâng châi ki ê nếo mê kal thế tơtrŏng ngăn vâi ‘nĕng ƀă hbrâ vâ pơlât ăm vâi ‘nĕng”.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơdroăng ăm kâ kế, ôu têa ƀă vâi ‘nĕng ki tro châi klêa eâk lo têa ?

-Tiê̆n sĩ, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh:Drêng vâi ‘nĕng châi klêa eâk lo têa ôh tá ăm vâi ât, pôi tá pơrah kâ, bú ví  pôi tá kâ mâu kế ki ngeăm, kế lối xăng po ah gá lơ pro vâi ‘nĕng tro châi klêa hên tâ. Tơ’nôm trếo kơhiâm tŭm ăm vâi ‘nĕng tung pơla châi klêa eâk lo têa. Malối cho hbrâ mơdât lơ tâi têa tung châ ƀă tơdroăng ăm vâi ôu hên têa, xua drêng vâi ‘nĕng châi klêa têa hiăng lo tâi ing vâi eâk, vâi lo hêa.

Malối cho hbrâ mơdât tâi têa a vâi ‘nĕng ƀă ăm vâi ôu hên  xua têa hiăng lo drêng eâk drêng lo hêa. Mâu têa chiâng ăm vâi ‘nĕng ôu, ki tro ăm ôu têa oresol hơ’lâk ƀă têa ki pế la hiăng ngế hơ’lâk krâ kơvâ, têa ki ôu tơ-‘mô ƀă têa ki hiăng lo. Ƀă mâu vâi ‘nĕng 1 hơnăm tơngi klêng rêm hdrôh vâi lăm eâk athế ăm ôu tơ’nôm 100ml têa, tâng mâu vâi ‘nĕng ki ối kŭn ing 6 khế troh 1 hơnăm rêm hdrôh vâi lăm eâk châi klêa kô ăm vâi ôu tơ’nôm 20-50ml têa.

Eâk lo rế hên thế ôu tơ’nôm têa rế hên há, vâ kum ăm châ vâi ‘nĕng châ rak têa teăng têa ki hiăng lo drêng eâk Klêi mê, thế djâ vâi ‘nĕng lăm pơlât a hngêi pơkeăng ki achê vâ châ ƀok thái pơkeăng khăm ngăn ƀă pơlât teăm tơdrêng vâ ví trâm tơdroăng ki xía vâ xua châi klêa eâk lo têa.

-Vâ hbrâ mơdât châi klêa a vâi ‘nĕng, mâu nôu pâ kal thế pêi pro ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Tiê̆n sĩ, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh:Vâ hbrâ mơdât châi klêa eâk lo têa a vâi ‘nĕng, mâu nôu pâ, thế tơtrŏng tung tơdroăng pế pơchên kế kâ: Má môi thế pế kế kâ tơtro ƀă hơnăm vâi ‘nĕng. Má péa, pôi tá ăm kâ mâu kế kâ ki nhôm hiăng phong, pế kế kâ thế pêi krúa, xếo krúa hdrối vâ pê. Má pái, pôi tá ăm vâi ‘nĕng ki dế mo châ ối achê ƀă vâi ‘nĕng ki châi klêa tâng eâk lo têa, xah pơxôh ƀă vâi ‘nĕng ki châi klêa. Má pŭn, thế tơtrŏng kế kâ ki pế ăm mâu vâi ‘nĕng ki lơ tro tơhĕn ƀă kơdroh ăm kâ kế kâ ki mê.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Võ Quỳnh – Quang Nhậtchêh

Gương-Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng