VOV4.Xơ Đăng - Apoăng khế 6 kố nah, kong pơlê dak Lak hiăng ‘nâi ai môi ngế tro pơreăng Whitmore lơ ối khê̆n cho pơreăng “vi khuẩn kâ hơ’nêh mơngế”. Kố xuân cho ngế ki tro pơreăng Whitmore ki apoăng a kong pơlê. Hlo tơdroăng mê, kơvâ ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât Dak Lak hiăng rĕng tơbleăng mâu troăng hơlâ séa ngăn pơreăng, pơlât ăm ngế ki tâ pơreăng mê ƀă tơbleăng tung um tơvi, rơ’jiu mơdêk ki hlê plĕng ăm pơlê pơla ‘na túa ki hbrâ mơdât pơreăng kố.

Pơreăng Whitmore cho pơreăng ki iâ trâm, ôh tá tâ tú chiâng pơreăng. Ngế ki tâ pơreăng hêm má môi cho a Australia ƀă kơpong Đông Nam Á. A việt Nam, pơreăng kố châ ‘nâi apoăng a hơnăm 1925 klêi mê tâ tú lâp lu ing mâu hơnăm a mâu kong pơlê ƀă a chê kố châ ‘nâi a mâu hngêi pơkeăng a Hà Nội ƀă Pơlê kong kân Hồ Chí Minh.

A Dak Lak, a hâi lơ 7/6/2022, ngế ki tâ pơreăng Whitmore ki apoăng châ ‘nâi a thôn Chiềng, cheăm Ia Lốp, tơring Ea Súp. Ngế ki mê cho muăn kơdrâi 9 hơnăm. Tiô rơpŏng hngêi muăn tối, hâi lơ 26/5, muăn hlo tơngê hmân hlối êi, châi a kơpong péa pâ tuăn djâ lăm khăm a kơbong khăm krê, ôu pơkeăng 3 hâi la ôh tá hlo kơdroh. Hâi lơ 4/6, ngế kuăn kố châ djâ troh a Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên ƀă mot pơlât tung hngêi pơkeăng tung tơdroăng ki tơngê 39 đô̆ C, a péa pâ tuăn êi kân, a keăng tiê tâl rơbâ, châi râ, rơkong ôh tá kâi há. Hâi lơ 7/6, ngế muăn kố tơngê hmân pơtối hlối, péa pâ tuăn tro tơrê̆ lo mơheăm, klêi kơ’nâi séa ngăn yương tĭnh ƀă vi khuẩn Burkholderia Pseudomallei cho vi khuẩn ki pro chiâng pơreăng Whitmore. Klêi kơ’nâi 5 hâi mot pơlât tung hngêi pơkeăng, ivá dêi ngế muăn kố xuân ôh tá hlo kơdroh, tâ êi tung mơheăm, êi troăng ngoâ. Ngoh Ngân Văn Kiên, ối a thôn Chiềng, cheăm Ia Lốp, tơring Ea Súp, ngoh kơnốu dêi ngế ki tâ pơreăng kố ăm ‘nâi:

“Tung rơpŏng hngêi á, drêng ai ngế ki tro pơreăng tâ tú rơ-iêo tung hngêi mê bô bố xuân tôu tuăn. La châ mâu ƀok thái pơkeăng hnê pơchân ngin athế kâ tôu, ôu chên vâ hbrâ mơdât túa pơreăng kố mê á ƀă rơpŏng hngêi đi đo hnê pơchân dêi rơpó athế pêi pro tiô rơkong ƀok thái pơkeăng hnê, rak vế krúa lĕm tơdjuôm vâ hbrâ mơdât pơreăng”.

O Lương Thị Chi ối rơtế tung thôn ƀă ngế ki tro tâ pơreăng xuân tôu tuăn drêng tâng ngế ki rêh ối a chê tro tâ pơreăng Whitmore túa pơreăng ki rơ-iêo. Tâng rêm ngế tối, túa pơreăng kố cho “vi khuẩn kâ hơ’nêh mơngế” ƀă pin kô trâm drêng lâi ôh tá ‘nâi drêng ôu, xúa têa ki ‘mêi, o Chi hlo tôu tuăn, xua tá rơpŏng o pơrá pêi chiâk deăng, mê nếo o hmâ hum têa plông ƀă lăm tăng rup kơteăm, kơbáu. O Lương Thị Chi tối:

“Pakĭng hngêi ‘nâi ai ngế tâ pơreăng mê á xuân tôu tuăn. Ôh tá khên lăm pôu a hngêi ngế ki vâ vâ xah xua xâu túa pơreăng rơ-iêo kố tâ tú, ƀă pơreăng kố kô pro hlâ mơngế. La châ khu kăn pơkuâ cheăm ƀă kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng hnê tối, rak vế krúa lĕm tro pơkâ, krúa, kâ tôu, ôu chên, athế jiếo kŏng ƀă kơ-ƀŏng vâ hbrâ mơdât pơreăng mê á xuân hniên tuăn iâ”.

Klêi kơ’nâi ‘nâi ngế ki tâ pơreăng Whitmore a cheăm, Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê hiăng tơrŭm ƀă khu kăn pơkuâ cheăm ƀă kơvâ ngăn pơkeăng cheăm rĕng tơkŭm pơtroh mâu khu lăm séa ngăn pơreăng a hngêi ki ai ngế tro pơreăng ƀă kơpong tâ tá. Klêi kơ’nâi châ Tíu xiâm Hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê hnê. Hngêi pơkeăng cheăm Ia Lốp hiăng tơkŭm xôh pơkeăng kơdê pơreăng tâ tá mâu kơpong: tâ tá ƀêh ki ‘măn têa, kơpong mơdrah, tíu ối dêi mâu rơpŏng kuăn pơlê tâ tá tung pơla 20 rơpŏng. Ƀok thái pơkeăng Lê Quang Mạnh, kăn phŏ ngăn hngêi pơkeăng cheăm Ia Lốp, tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Tung cheăm Ia Lốp ai vâ chê 70% cho rơpŏng kơtiê, ki hên cho pêi chiâk deăng, tung pơla mê vâi o kŭn xuân veăng rơtế dêi ƀă nôu, pâ. A cheăm ối ai 2 to têa kroăng, mâu vâi o kŭn hmâ lăm a têa kroăng hum, klê, rup kơbáu, kơteăm. Xua mê, tung la ngiâ  ngin kô tơbleăng ăm Khu hnê mơhno hbrâ mơdât pơreăng dêi cheăm tối tơbleăng troh kuăn pơlê mơdêk ki hlê plĕng tung mơgrúa lĕm dêi châ chăn, pôi tá ôu, hum mâu têa ki ‘mêi mơni kô pro chiâng ai pơreăng Whitmore”.

Pơreăng Whitmore ai hên tơdroăng, pá vâ ‘nâi ƀă mơni kô hlâ xua mâu tơdroăng ki trâm êi xôu ki râ, mơheăm ai pơreăng ƀă ôh tá tơniăn ‘na tơdroăng ki tâ tú mê. Mâu ngế ki ai pơreăng tung châ môi tiah: nŭm nheăn, kliâm, kơkốu, xôu mạn tính, ƀă hên ki ê mơni kô tơ’lêi tro pơreăng. Nôkố tá hâi ai vaccine hbrâ mơdât pơreăng Whitmore. Mâu tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng ki hên cho rak tơniăn mơgrúa lĕm châ chăn, mơgrúa lĕm tơnêi tíu, hyôh kong prâi, truâ mâu kế tơmeăm ki rak vế châ chăn drêng pêi chêk klâng tung tơnêi trâp, têa ‘mêi ai pơreăng lơ tung tơdroăng ki ôh tá rak tơniăn krúa, mơgrúa kơdê pơreăng a mâu kéa ki tro tơlêa, hơbáu lơ tro pơtong tro êi ƀă pêi pro tơdroăng ki kâ tôu, ôu chên.

Pơreăng Whitmore cho pơreăng tâ tú rơ-iêo. Pơreăng ôh tá tú sap ing ngế ki kố ngi ngế ki tá, xuân ôh tá pro chiâng ai pơreăng la mơni kô pro ăm ngế ki tro pơreăng mê tâ tú Whitmore ing mâu rôh ối tung mâu tơnêi ƀă ôu têa ki tro ‘mêi. Drêng nhôm tâ pơreăng, mê athế troh tíu khăm pơlât teăm tơdrêng ƀă tro tơdroăng, hbrâ mơdât tơdroăng ki vi khuẩn Whitmore ai hên ivá kâi trâng pro rơ-iêo troh ivá.

Tiô khu ki rơkê ‘na pơkeăng, kuăn mơngế ƀă kuăn kiâ mơni kô tro pơreăng drêng ối a chê ƀă tơnêi, têa ki tro ‘mêi tro tâ pơreăng vi khuẩn, xia hrik xo mâu hyôh têa lơ ngoi, kơtâk ki ku kŭn pin ôh tá chiâng hlo ai pơreăng, ôu têa ki ai vi khuẩn. Mơni kô pro chiâng ai pơreăng drêng a châ chăn, chêng kŏng ai tíu ki hĕn, tơlêa, pơtong ou ƀă kơxô̆ ngế hlâ hên.

Vi khuẩn pro chiâng ai pơreăng drêng mot châ chăn mot tung dế tung mâu tíu, hmâ trâm cho a xôu. Pakĭng mê, mâu kơ koan klêa kliâm môi tiah kliâm, kơkóu, plâi nuih, hveăn, kéa ƀă mâu troăng klêa xuân mơni kô ai vi khuẩn. Mơhno mâu pơreăng gá hên ƀă mâu tơdroăng ki mơhno ho môi tiah tơlêa kéa, tơngê, êi troăng nŭm, êi xôu, ôh tá kâi hiâm, tơdjâk troh kliâm, kuâ êi troăng mơheăm ƀă ‘mêi troh klêa kliâm.

Pơreăng Whitmore ôh tá tâ tú ing mơngế troh mơngế, iâ trâm la tâng hiăng tro, pơreăng kố gá kô pro chiâng rơ iô troh ivá. Klêi kơ’nâi ai ngế ki apoăng tro pơreăng Whitmore tung kong pơlê, kơvâ ngăn pơkeăng kong pơlê Dak Lak hiăng tơrŭm ƀă mâu kăn kong pơlê rĕng tơbleăng mâu tơdroăng séa ngăn, tí tăng ngăn pơreăng ƀă hbrâ mơdât pơreăng. Tiah mê ki xiâm khoh pro ai pơreăng, xiâm ăm ‘nâi drêng hiăng tro tâ pơreăng  ƀă túa hbrâ mơdât pơreăng mê môi tiah lâi? Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc, Kăn phŏ pơkuâ Tíu xiâm séa ngăn pơreăng kong pơlê Dak Lak kô tiâ mâu tơdroăng kơ êng  ing tơdroăng kơ êng kơ’nâi kố.

- Bok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi pê̆ pơreăng Whitmore  cho ki klâi ƀă ki xiâm gá pro chiâng ai pơreă?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: “Whitmore cho vi khuẩn pro. Pơ reăng kố gá rêh ối tung têa, kơpong ki ‘mêi rơtoh  ƀă gá tâ tú ăm kuăn mơngế ing kéa drêng kéa pin ai tíu tơlêa bláu drêng pin pêi lơ tro kơtê̆ng têa ‘mêi, tơnêi ki hiăng ai pơreăng mê  kô pro tâ tú ăm mơngế. Kố cho ki ăm ‘nâi apoăng la ai hên túa, pá vâ ’nâi, tơ’lêi tro nhôm ƀă mâu pơreăng ki ê, kơxô̆ mơngế hlâ xua tâ pơreăng Whitmore hên a mâu ngế ki êi xôu, tro tâ pơreăng ing troăng mơheăm, malối a mâu ngế tung châ hiăng ai xêh tơdroăng châi ki pá pơlât prêi’’.

-Ăm ‘nâi dêi pơreăng Whitmore gá môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: “Pơreăng  Whitmore  ăm ‘nâi apoăng hên túa, gá kô kâ ’nhiê hên mâu tíu tung châ. Pơreăng hmâ hlo ai 2 túa. Môi cho kơdrâ châi râ ó.  Péa ai drêng kơdrâi châi râ ƀă châi tiô rơnó. A râ ai drêng kơdrâ châi ó, hmâ hlo pro kơdrâ êi xôu. Êi xôu cho tơdroăng ăm hlo đi đo dêi pơreăng Whitmore a mơngế ki hiăng kân ƀă pro ngế ki tro pơreăng mê tơngê hmân, tơngê mơdrâu, malối pro rong a xôu pro ngế ki tro pơreăng kơ o tê, tơ’lêi nhôm tro pơreăng ki ê. Drêng pơreăng hiăng ối tung châ, gá hiăng ối ton mê nếo lo a ngâ pro ngế ki tro mê kơ-o lo  rơtốu, kơdrâ tơngê hmân, khăm ngăn mơheăm nếo ‘nâi hiăng tro pơreăng Whitmore. Ki râ ó iâ trâm tâ, pro rong râ mâu tíu tung châ, pơreăng ối a mâu tíu tung châ ki lâi kô kâ ‘nhiê pro rong râ a mâu tíu ki mê. Pơtih a ké ƀă a hơ’nêh kô pro chiâng lo tơhê̆n pơ pom a kéa, pro rong râ kéa, êi lo rơtốu. Tâng vâi hdrêng mê kô êi a troăng pá rŏng  tuăn.

-Pơreăng Whitmore pro tơdjâk troh ƀă ki rơ iô troh ivá mơngế ki tro pơreăng mê ti lâi, ô ƀok thái pơkeăng?  

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: “Drêng tro tâ pơreăng Whitmore ing châ mơngế ki hiăng ai tơdroăng châi tung châ  chiâng châi ó. Má 2 pro rong râ xôu, pơreăng tâ tú troăng mơheăm kô pro ngế ki tro pơreăng chiâng hlâ tâng ngế ki tro pơreăng mê kơdrâ kơ pơreăng ƀă kô pá kâi hiâm, tâng ngế ki mê ôh tá châ khăm ƀă pơlât teăm tơdrêng.  

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng dêi pơreăng Whitmore?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: “Tơdroăng hbrâ mơdat dêi pơreăng Whitmore thế kơhnâ mơgúa lê̆m krúa châ chăn, mơgrúa krúa lê̆m hyôh kong prâi, kâ tôu, ôu chên, pêi pro tro Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât hnê,  thế kơdroh ối a chê tíu ki mêi ai têa ‘mêi, tơnêi ki nhôm ai pơreăng lơ a mâu kơpong ki hiăng ai pơreăng Whitmore tâ tú. Tâng thế pêi a mâu tíu ki mê kal thế truâ  kŏng, truâ chêng khŏ vâ tơniăn tá ăm mâu ké tíu tro rong hbáu tro tơnêi têa ‘mêi mot, tâng ai ou tíu rong râ thế pân xi lê̆m mâu tíu hbáu rong, malối ƀă mâu ngế tung châ hiăng ai tơdroăng châi, thế kơdroh pêi, achê. Drêng hiăng nhôm tro pơreăng thế rĕng lăm khăm a hngêi pơkeăng vâ teăm pơlât tơdrêng.

- Klêi kơ’nâi châ ‘nâi ngế tâ tú ki apoăng a tơring  Ea Sup tro pơreăng Whitmore, kơvâ ngăn pơkeăng kong pơlê Dak Lak hiăng tơbleăng mâu tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng hbrâ mơdât pơreăng ki rơ iô môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: “ ’Na troăng hơhlâ séa ngăn, CDC hiăng tí tăng ‘nâi plĕng ăm Khu ngăn pơkeăng pơlât ƀă Vi ƀan kong pơlê tối tơbleăng ăm mâu hngêi pơkeăng pơlât ƀă kuăn pơlê ‘na túa hbrâ mơdât, pơreăng mê. ing mê vâ rĕng châ ‘nâi  ngế ki tâ pơreăng. Klêi châ ‘nâi ngế ki tâ pơreăng a Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên, ngin hiăng tơpui tơno, tơrŭm vâ khăm ngăn nếo ngế ki mê. Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên hiăng ‘mot mơheăm ƀă ‘nâi nhên ngế ki dương tĭnh ƀă pơreăng Whitmore. Hdrối mê,  CDC hiăng tơbleăng rĕng ăm Khu ngăn pơkeăng tơring, Vi ƀan tơring, Hngêi pơkeăng tơring Ea Sup. Malối pêi cheăng ƀă hngêi pơkeăng cheăm, mâu kăn cheăm  Ia Lốp, cho tíu ai ngê ski tâ pơreăng rêh ối vâ pêi tro tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng, mê cho mơdêk hnê tối thế mơgrúa krúa hyong kong prâi, đi đo ngăn vâ châ ‘nâi ai ngế ki lâi nêó tâ tú. Vi ƀan tơring Ea Sup xuân tơbleăng hôp tơdrêng tối ‘na tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng Whitmore. Kố cho tơdroăng pêi pro teăm tơdrêng, kô ai tiô tơdroăng mơgrúa hyôh kong prâi a kơpong ai ngế tâ pơreăng. Pakĭng mê tối tơbleăng hdrối ăm mâu tíu khăm pơlât achê mê tâng châ ‘nâi ai ngế ki lâi nhôm tâ pơreăng mê thế tơbleăng ăm râ kơpêng vâ khăm ngăn pơlât teăm tơdrêng.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Mai Lê  rah chêh

Gương - Nga tơplôu ƀă tơbleăng