VOV4.Xơ Đăng - Mâu khế hơnăm hdrối mê hía nah, hên ngế tối ‘na tơdroăng ki rơlâi rơlo tung ivá châ chăn xua klêi kơ’nâi tâ tú pơreăng COVID-19, mê hên ngế tô tuăn, préa pro\ng. Tiô ‘na tơdroăng hriăn ngăn dêi pơkeăng, klêi kơ’nâi tâ pơreăng COVID-19 cho tơdroăng ki tơbrê tơbrêh, rơlâi rơlo klêi kơ’nâi tâ pơreăng ga ton ai 3 măng t^ng, rế hiá rế ‘nâi nhên mê cho môi tơdroăng châi tamo ki nếo drêng tâ pơreăng SARS-CoV2. Kơxo# mơngế ki tâ pơreăng ai sap ing 10% troh 35%. Maluâ ti mê, ai troh 85% a mâu ngế ki tamo châi ton hơnăm athế mot pơlât tung hngêi pơkeăng. Xua ti mê, kal athế rak vế tiah lâi klêi kơ’nâi tro tâ pơreăng COVID-19.

Mâu khu cheăng khoa hok hiăng tăng hlo pŭn tơdroăng ki xiâm pro chiâng ai tơdroăng châi klêi kơ’nâi hiăng pêi pơreăng COVID, mê cho: êi, pro ‘mêi tung tuăn ngôa; châi tung nội mô, ƀă mơheăm tơkâ. Pro êi mê ton gá kal tung tơdroăng tâi tâng ‘na mâu tơdroăng ăm hlo klêi kơ’nâi prêi pơreăng COVID. Tơdroăng ki êi mê gá kô pro êi a tung tâi tâng mâu tíu tung châ tung klêa kliâm, môi tiah pro êi plâi nuih, xôu, kơkốu, ‘mêi tung tuăn ngôa, troăng veăng, tung troăng klêa… . pro ‘mêi tung tuăn ngôa tung troăng veăn gá pro pin rơlâi rơlo mâu troăng mơheăm troăng veăng hơ’nêh phá tơ ê, pin ôh tá ‘nâi dêi, ôh tá rĕng tơmâng dêi ƀă gá pro chiâng ôh tá tơniăn tung tơche\ng tơmiêt, tuăn tá ’naia pâ, rĕng piu.

Ki pơ’lêh tơdroăng ‘na troăng mơheăm ngôa cho xua ing xiâm ki pro êi mê mot a kơnâng mơ-eăm ngôa pro chiâng êi tung troăng mơheăm xiâm dêi ngôa. Paki\ng mê, êi mê hlối tơdjâk troh COVID-19 kô pro rế kơdroh acid gamma-aminobutyric (GABA). GABA cho môi trếo ki vâ mơdât lơ ‘mot tung troăng mơheăm ngôa. Gá ai tơdroăng cheăng mơdât mâu kế ki ‘mêi vâ djâ ‘mot tung ngôa ƀă kơdroh tơdroăng ki mơheăm ngoâ kơtâu cheăng, pro ăm tơdroăng ki djâ ’mot tung troăng mơheăm ngôa chiâng hrá, tơdroăng ki vâ re\ng hlê plĕng dêi mơngế ki châi tamo chiâng rế ôh tá hleăng ôh tá ‘nâi ki klâi, tối nhên ‘na tơdroăng ki tơngôu, ôh ta re\ng tơmâng ƀă ôh tá ‘nâi vâ tối hdrối tơdroăng ki kố ki mê.

Pro rong râ tung kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm tung nội mô, tế bào cho kế mơjiâng mơheăm mê hding tung tá dêi tâi tâng mâu troăng mơheăm tung châ ƀă pro chiâng ai môi hdrâ ki mơdât oh tá ăm mơheăm châ tơkâ. Dêng tế bào nội mô tro rong kô pro mâu troăng mơheăm hía tơdroăng cheăng ki vâ rah xo mơheăm le\m, pro mơheăm chiâng kơto, chiâng ‘mêi troăng mơheăm vâ kơtâu pro chiâng ai huyết khối ƀă má môi pro chiâng ai mâu mơheăm ki kơtó, chiâng tât troăng mơheăm kơtâu chiâng ai huyêt khối ƀă malối cho pro xiâm ki kal tung tơdroăng pro ai tơdroăng châi tung châ tung klêa pin xua ki xiâm ing tơdroăng ‘mêi ing mâu kơ koan tung châ, ai pơreăng châ mot tung lâp châ ƀă chiâng ai tơdroăng êi tung hệ thống.

Huyết khối (cho mâu kế ki vâ mơjiâng mơheăm) ôh tá châ kơtâu, tơdroăng ki gá pro mâu kế ki vâ mơjiâng mơheăm tung mâu mơheăm hên ƀă xua gá kơtâu troh a mâu kơ koan tung klê kliâm môi tiah mâu kế ki vâ mơjiâng mơheăm xôu, ngôa, plâi nuih, mâu kế ki vâ mơjiâng mơheăm tung troăng mơ-eăm ki trâu tung tá ƀă mâu kế ki vâ mơjiâng mơheăm a mâu troăng mơheăm ki ê.

Ai túa rak ngăn pơlât a hngêi ƀă mâu ngế klêi prêi COVI-19, vâi krâ nhŏng o kal thế chôu pâ:

- Pơtâp ivá rêm hâi: Apoăng, pơtâp kô pro ‘mêi  ai tơdroăng châi tung châ tung pơla mơngế ki châi tamo dế vâ vêh prêi lê̆m, xua tung châ ối rơlâi, laga, tâng pơtối pơtâp rêm hâi kô kum ăm ngế ki nếo prêi châi tamo mê kô mo lê̆m tâ ‘na châ ƀă tuăn ngô kô tơleăng lê̆m. Mâu ngế ki lâi pá kâi hiâm lơ hiâm phoih kô pơtâp hiâm.

-Kâ ôu tơ’nôm trếo kơhiâm: Kal tơ’nôm trếo kơhiâm tung rêm roh kâ hmê vâ mơdêk ăm ivá rĕng prêi lĕm. Ai péa pái ngế ki châi tamo châ rế hrế mâu ki ‘nâ rế piê ôh tá chiâng vâ tối tơdroăng mê. Xua mê, thế kum ăm mơngế ki châi tamo kâ kế ai trếo kơhiâm kâ mâu kơchâi kế kâ hưh cơ, mâu kơchâi hlá, hơpê, kơtâ í ƀă mâm í păn ôh tá i pơkeăng vâ ai trếo kơhiâm lê̆m tơ’nôm tung châ ăm vâi tâ kơhiâ drêng kâ. Kơchâi kâ thế pế chên ƀă krúa. Thế rah kơchâi kế kâ ki mơngế châi tamo rơhêng vâ kâ.

-Pơtâp hlối chôu vế tung tuăn rêm hâi: Virus gá pro ro râ mâu tế bào cho kế mơjiâng chiâng mơheăm tung tuăn ngôa. Vâ chôu pâ tung tuăn ngôa ki hiăng hía, vêh ăm dêi tuăn ngôa hlê plĕng, ngế ki châi tao kal ‘măn hên hâi chôu tung hâi vâ pơtâp dêi tuăn ngôa chôu pâ: môi tiah hriâm nâl kong ê, xah kơ-êng mâu tơdroăng ki kố ki mê, xah hêi ‘na tuăn rê̆ng pâ ƀă mâu tơdroăng pêi pro ki ăm ngôa mơngế châi tamo pêi cheăng hên tâ.

Pakĭng mê, hlối tơkŭm ƀă pơtê tuăn ngôa ôh tá ăm tơchê̆ng hên, mê cho thế pơtâp yoga, ối ‘nâi hmái tơmiât ăm le\m tung châ, pơtâp têk chêng kŏng chôa pơlâng.

-Kơdo mơ-eăm tơkâ luâ tơdroăng xơpá: Ki hdrối, pôi tá tơngah rĕng vêh chiâng môi tiah hmâ klêi pin vêh a hngêi lơ xét nghiệm khăm ngăn hlo âm tính ƀă virus. Pơtâp ăm chôa hmâ, rế hmâ ƀă mâu tơdroăng ki klâi ki pin hiăng pro hdrối vâ tâ pơreăng. COVID-19 gá mot ‘nhiê mâu kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm ƀă mâu kơ koan tung klêa kliâm, malối cho mơheăm ngôa, ah pro ăm mơngế ki châi tamo klêi kơ’nâi tro pơreăng COVID drêng hiăng prêi ah gá chiâng ôh tá tơniăn tung tuăn ngôa ƀă tơ’lêi chiâng kơmlom iâ tơpui, ôh tá vâ tơmâng tơdroăng ki lâi.

Mơngế ki châi tamo ai tuăn mơ-eăm, tơnôu, ‘nâi dêi tơná kô kâi tơkâ luâ ƀă ôh tá lôi mơhé vâ pá khŏm mơ-eăm tơkâ luâ tŭm tơdroăng pá ‘na mâu tơdroăng ki châi tamo tung châ dêi tơná.

-Rĕng châ ‘nâi xiâm ki pro chiâng châi ki tung châi klêi kơ’nâi prêi COVID ƀă thế rak kơxô̆ phôn vâ kơ êng ƀok thái pơkeăng ki pơlât. Tơdroăng châi klêi hiăng prêi COVID gá hên, mơhé cho bú châi ko, rơlâi rơlo tung châ, xâk tơlui lơ pá kâi hiâm, pôu prĭng ko, vung vế ko, lơ pro kơbre\n iâ chêng kŏng xuân thế lăm troh a hngêi pơkeăng pơlât tơdrêng vâ teăm  khăm pơlât.  

Thế rak kơxô̆ phôn thái pơkeăng kơ êng đi đo ƀok thái pơkeăng pơlât ƀă thế rĕng tối ăm ƀok thái pơkeăng tâng hlo tơviah tung pơla ivá vêh prê le\m. Drêng châ ƀok thái pơkeăng khăm pơlât ƀă chêh inâi mâu toa pơkeăng ăm ôu, thế ôu tro chôu, tro túa pơkeăng, tơdroăng pơkâ hnê thế ôu pơlât. Pôa tá hmôu pơtơmâng mâu ki ê  tối, mâu ki ôh tá rơkê ‘na pơkeăng ah lơ ôu ôh tá tro.

-Kum ngế ki châi tamo vêh rêh ối tơniăn ƀă on veăng rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla. Kum ăm kâi plâ mơdât ki lơ pơrah dêi mâu ngế ối rơtâ tá ƀă hía hé.

Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ thế tơtrŏng pôi tá hơkăng tung tuăn ngôa, pôi tá tô tuăn ƀă mâu tơdroăng châi dêi COVID-19 pro kơ’nâi  hiăng prêi. Thế hmôu pơro, mơdêk ivá mo le\m kô kum ăm mơngế ki châi tamo kâi tơkâ luâ mâu tơdroăng pá tơ’lêi tâ.