Nếo krí klêi plâi sầu riêng hơnăm ki apoăng châ lối 700 rơtuh liăn, pôa Hoàng Mạnh Thoan, thôn Ea Ruế, cheăm Dliê Ya, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak pơtối hbrâ krí kơphế tung môi kơdrum pêt tơvât. Pôa Thoan tinh tơmiêt dêi tung ngôa, ƀă pêi lo tiô tối hdrối châ dâng 16 tâ̆n, kơphế dế yă kơnâ, kô pêi lo châ dâng 1 rơtal 600 rơtuh liăn. Tơ’nôm tá liăn tê tiêu hdrối mê, hơnăm kố kơdrum kân rơdâ 3 hectar ăm pêi lo châ 3 rơtal liăn.

Pôa Thoan loi tơngah, troăng pêi pêt tơvât hên loăng plâi dêi tơná ƀă tá Tây Nguyên môi tiah nôkố cho hôm ‘nâng, châ tơƀrê tá ‘na kơxô̆ plâi, ki kơnâ tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng.

‘’Môi tiah ngoh hlo, pêt tơvât mê kơphế dêi á xuân plâi tiah hmâ. Laga plâi sầu riêng xuân ai plâi há, mê prếi ối kum lĕm ăm dêi pó’’.

Kuăn pơlê pêi chiâk deăng a hên pơlê tung lâp Tây Nguyên hriâm tiô troăng pêi hên râ, xuân châ tơƀrê hôm ƀă pêi lo liăn châ hên ‘nâng. Krê Y Pốt Niê Henri, rơtăm Rơđế mơjiâng pro Kŏng ti tơlo liăn Ede Cafe, kong pơlê Dak Lak, ôh tá xê to châ tơƀrê ƀă tơmeăm ‘’kơphế hơ’lâk xú hŏm plâi sầu riêng’’ mê mâu kơdrum plâi sầu riêng tơvât kơphế dêi rơpŏng ƀă mâu kơdrum ki tơdjêp, xuân troh drêng krí châ hên:

“Rêm xiâm loăng sầu riêng môi tiah a kố pơrá châ rơtuh liăn tơngi klêng. Môi hectar kơphế kô chiâng pêt tơvât 100 xiâm loăng plâi sầu riêng. Ƀă a kĭng kố cho kơphế, khế 11 kố cho krí. Mâu xiâm kơphế plâi hiăng tum. Xiâm loăng kum tê laga plâi kơtốu hên, mê yă nôkố mê cho kơnâ nếo’’.

Ƀă tơnêi pêi chiâk deăng ôh tá pơhlêh, Tây Nguyên rĕng chiâng kơpong pêt plâi sầu riêng kân má môi Việt Nam, ki kơnâ tê ngi kong têa ê hơnăm 2024 châ lối 1,3 rơtal dollars. Tơdrêng amê, xuân rak tíu cheăng cho tíu pêt hên kơphế ƀă tiu, tê ăm vâ chê 65% kơxô̆ tiu ƀă 94% kơxô̆ kơphế lâp tơnêi têa, djâ ăm dâng 6 rơtal dollars bu tung 9 khế dêi hơnăm 2024.

Ôh tá xê djâ troăng ahdrối tung pêi pro hên ki kơnâ cheăng kâ, rêh ối pơlê pơla tung kơpong pêt mơjiâng kơphế, Tây Nguyên ối ai troăng prôk ki kân tung pêi pro mâu pơkâ lâp plâi tơnêi ‘na ki dâi lĕm, tơdrăng ƀă mơnhông krá tơniăn. Dâng 200.000 hectar kơphế a kơpong hiăng châ ăm mâu mơ-éa mơnhên lâp plâi tơnêi; lối 600 kơpong pêt, ƀă chât rơpâu hectar loăng plâi tŭm túa hiăng châ ăm mah kơxô̆ kum tung tê ngi kong têa ê. Ki ê dêi pêi chiâk deăng Tây Nguyên, châ ‘’troh lâp lu’’ ƀă mâu tơdroăng tơkêa bro pơkuâ kong kế krá tơniăn ƀă tơdroăng tơkêa bro kâi trâng ƀă kong prâi hơ’lêh.

Tiô Tiê̆n sih Phạm S, Kăn phŏ Hnê ngăn Vi ƀan kong pơlê Lâm Đồng kô pơtối prôk rơdêi, tơmiêt troh la ngiâ chiâng môi tung mâu tíu xiâm dêi pêi chiâk deăng lâp plâi tơnêi:

‘’Drêng pêi pro tơdroăng ki kơnâ dêi tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng lâp plâi tơnêi mê troăng pêi kô tơ-ê. Mê cho sap ing pơxiâm pêt, sap ing xiâm kối tơmeăm ai ti tăng xiâm kối, troh krí xo, tối hdrối kơchơ mơdró ƀă ai ngế ki rôe a kơchơ mơdró lâp plâi tơnêi. Ƀă tơdroăng ki tơ’lêi hlâu cho mâu khu tê mơdró Lâm Đồng tơdjêp ƀă kuăn pơlê pêi chiâk deăng cho lĕm. Tơdjêp ôh tá xê to 1 – 2 hơnăm achê kố mê hiăng lối 20 hơnăm. Xua mê, Lâm Đồng cho ai ivá ƀă tơ’lêi hlâu veăng tơdroăng ki kơnâ lâp plâi tơnêi’’.

9 khế hơnăm 2024, ki kơnâ tê ngi kong têa ê dêi tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng Tây Nguyên châ lối 7 rơtal dollars, veăng kum dâng 26% tung kơxô̆ liăn tê tơmeăm ngi kong têa ê khu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng lâp tơnêi têa. Kố cho kơdró mơnhông mơdêk, mơnhên tíu cheăng rế hía rế a’ngêi dêi tơdroăng pêi chiâk deăng Tây Nguyên. Tung mơnhên troăng la ngiâ mơnhông mơdêk nếo. Tây Nguyên kô iâ po rơdâ ƀăng pêt mê tơmiêt rơdêi tâ troh mơnhông krá tơniăn, laga tơnêi ki lối vâ mơdêk pêt mơjiâng tơmeăm, ki kơnâ ƀă tíu cheăng pêt mơjiâng tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi kơpong cho ối hên.

Xúa tâi tâng tơmeăm nếo cho mâu tơdroăng xúa kŏng ngê̆, troăng pêi chiâk deăng hên tâ tiô troăng hưh cơ dế châ po rơdâ rĕng, ki rơdêi cho kơphế, sầu riêng, tiu, ca cao, mắc-ca dêi Tây Nguyên dế châ pêi pro hên. Ƀă mâu pơkâ lâp plâi tơnêi nếo ƀă pơlê pơla ki veăng ó rơdêi, pêi chiâk deăng Tây Nguyên ai tơdroăng tơrŭm trâu rơdâ, tíu cheăng cho môi tung mâu tíu xiâm pêi chiâk deăng lâp plâi tơnêi dế hlo nhên chôa ‘lâng a kơpong tơnêi kố.