Hơmet đang kơthao tơmam soi hăm dôm tơmam kiơ̆ tơdrong juăt đơ̆ng kră sơ̆, yă Quách Thị Hoa Phượng, bơngai Mường, tơ̆ thôn 3, xăh Hòa Thắng, plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk krao ƀok pơjau truh dơ̆ng tang ăn unh hnam pơm lêh soi kơ yă ƀok sơ̆. Yă tơroi, tơpôl bơngai Mường đơ̆ng Hòa Bình mât oei tơ̆ Đắk Lắk đunh kơ âu hlŏh 50 sơnăm sơ̆. Tơ̆ plei hle, đe sư oei hơnơ̆ng chĕp vei kơjăp dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng hơdrĕch hơdrung. Lơ̆m noh, tơdrong krao ƀok pơjau truh soi ăn jơhngâm pran, soi ăn hnam tơnŏ liĕm kâu lơ̆m dôm ‘măng pơgơ̆r lêh, et soi kơ nhap yă ƀok jĭ tơdrong tôch sĭt ưh đei lai yơ hiơt hiong: “Dôm năr lêh, năr et soi kơ yă ƀok lôch hơchăng ‘nŏh athei krao ƀok pơjau truh soi dan, mă loi ‘nŏh soi dan ăn yă ƀok rim sơnăm athei đei tôm. Ƀok pơjau soi athei soi krao hơnăn đe yă ƀok vih sŏng xa, sŏng xa đang ‘nŏh soi athei yă ƀok yak dơ̆ng”.

Hăm bơngai Mường, ƀok pơjau jĭ bơngai pơgơ̆r soi Mo – tơdrong soi dan đơ̆ng sơ̆ lơ̆m dôm tơdrong juăt et soi, lui kơ yang pơ ‘nhang kơ hơdrĕ đơ̆ng hơdrĕch hơdrung. Mo Mường đei nơ̆r soi, dan, anih soi păng tơ ‘ngla soi. Nơ̆r soi jĭ dôm nơ̆r jô̆ pơđơ̆k,ƀơm truh lơ tơdrong, đei hloi nơ̆r hơ ‘mon kră sơ̆; roi tơƀôh chăl arih, tơblang rim tơdrong đei ƀôh lơ̆m tơdrong arih xa chăl kră sơ̆. Nơ̆r soi đei pơcheh kiơ̆ lơ boa păng ‘moi kiơ̆ nơ̆r pơđơ̆k tôch hơiă. Bơngai Mường ưh đei chư chih kơdih, kơna dôm ƀai soi, dan đei chĕp vei kiơ̆ đon kuăt đơ̆ng đe ƀok Pơjau, chĕp vei kiơ̆ đơ̆ng dôm tơdrong et soi so sơ̆. Ƀok pơjau kŭm jing bơngai rơgei, rơbot rơbâu nơ̆r soi păng băt hơdăh rim tơdrong et soi, tơdrong juăt đơ̆ng sơ̆.

Kiơ̆ ƀok pơjau Bùi Văn Minh, tơ̆ xăh Hoà Thắng, plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk, Nơ̆r soi đei lơ̆m rim unh hnam, vă pơgơ̆r 1 tơdrong et soi kiơ ‘nŏh, nhen pơdong bơngai lôch, soi kơ yă pơjau, soi pơklăih tơdrong ưh pŭn, et pơkong, pơm hnam ‘nao…: “Pơtih gia nhen Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động, đĭ đăng đei ƀok pơjau ngăl, rim apŭng dăh mă rim tơring kŭm đei nơ̆r soi tơbeh pha ra băl. Têt pha, et pơkong, sơng ŏng mai pha. Đang kơ ‘nŏh jĭ dôm tơdrong et soi, ngôi pơchơt năr pơyan Puih mak, soi tơjur gơ̆ng kŭm pha”.

Truh oei tơ̆ Đắk Lắk đơ̆ng sơnăm 1954 truh dôm sơnăm 1980, dang ei tơpôl bơngai Mường tơ̆ Đắk Lắk đei dang 16 rơbâu ‘nu bơngai, arih xa akŏm tơ̆ dôm apŭng Ea Kar, Krông Năng, Ea H’leo, Krông Bông păng plt Buôn Ma Thuột. Kơsô̆ kon pơlei ưh kơ lơ kơna kơsô̆ ngê̆ nhơ̆n gơ̆h soi Mo Mường lăp đei 6 ‘nu đĕch. Đe ƀok pơjau gơ̆h soi dan đei hơnăp jang tôch gĭt kăl vă vei kơjăp tơdrong soi kơ yang pơ ‘nhang hơdrŏ kơ bơngai Mường, vei kơjăp nơ̆r soi Mo Mường lơ̆m tơdrong arih xa. Tơdrong ‘nâu roi tơƀôh hơdăh Mưh tơdrong juăt lơ̆m tơpôl păng tơdrong et soi Mo Mường dêh char Đắk Lắk đei Anih tơm vei lăng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, Tơplŏng kơdâu păng chă tơmang lăng chih lơ̆m hơnăn Tơdrong juăt kăp gĭt kơ teh đak đơ̆ng khei 2 sơnăm 2024.

Ƀok pơjau Bùi Văn Thành, tơ̆ xăh Hòa Thắng, plt Buôn Ma Thuột, chơt hơiă: “Mưh đei teh đak chih tơbăt ngê̆ nhơ̆n Mo Mường, inh ƀôh tôch hơiă ăn hơdrĕch hơdrung nhôn. Lơ sơnăm năng ƀôh tơdrong jang đơ̆ng inh jang, pơtih gia soi kơ yang hơdrĕ ăn ‘nhŏng oh, mih ma duch nă, soi apinh yang tơjur ăn pơyan choh jang xa đei lơ, ƀa hơƀo jing ‘lơ̆ng, soi lơ̆m năr et pơkong dăh mă et tŏk hnam ‘nao, dôm tơdrong ‘nŏh đei chih tơbăt blŭng a jĭ tơdrong juăt đơ̆ng bơngai Mường tơ̆ plei nhôn, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh đei teh đak tơrek truh, pôk pơ ư, pơngơ̆t truh tơdrong juăt kơ bơngai Mường nhôn”.

Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng dôm tơmam jŏh ayŏ kăp gĭt, găh Anih tơm vei lăng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, tơplŏng kơdâu păng chă tơmang lăng, tơdrong juăt soi Mo Mường hrei ‘nâu oei đei tơ̆ 7 dêh char, plt. Tơ̆ Đắk Lắk, lơ̆m khei ‘năr dăr hơlen, chih jô̆ păng hơlen năng tơdrong soi Mo Mường, đơ̆ng sơnăm 2022, dêh char jang hơdoi hăm Anih tơchĕng hơlen boa joh hơri hơxoang kơ teh đak păng dôm dêh char đei tơdrong soi Mo Mường pơm hla ar teh đak vă tơroi ăn Anih vei lăng pơtho pơhrăm, Khoa hŏk păng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kơ Liên hợp quốc (UNESCO) chih tơmât hơnăn Tơmam jŏh ayŏ kăp gĭt kăl đei chĕp vei kơjăp.

Tiến sĩ Phạm Minh Hương – Kơdră Anih tơchĕng hơlen boa joh hơri hơxoang, Hnam hŏk tơdrong joh hơri hơxoang kơ teh đak Việt Nam ăn tơbăt: “Tơdrong kăl bơ̆ jang tơ̆ dêh char Đắk Lắk, ‘nŏh jĭ athei kuay phim păng hyup iŏk dôm lêh soi pơđơ̆k tôch hơiă păng mă tôm hlŏh vă pơgơ̆r kiơ̆. Tơdrong ‘nâu yoa Anih jang roi tơƀôh păng pơm hla ar ‘nŏh jĭ Anih tơchĕng hơlen boa hơri hơxoang, oei tơdrong jang đơ̆ng tơring ‘nŏh jĭ vang bơ̆ jang lơ̆m dôm tơdrong jô̆ hơlen tơmam jŏh ayŏ kăp gĭt đơ̆ng sơ̆”.

Tơdrong soi dan Mo Mường đei chih tơbăt jĭ tơmam jŏh ayŏ kăp gĭt kơ teh đak, ưh lăp tơdrong hưch hanh kơ bơngai Mường đĕch, mă oei jing tơdrong ‘lơ̆ng vă Đắk Lắk hơnơ̆ng chĕp vei, tưk tơiung dôm kơjă kăp gĭt đơ̆ng tơmam jŏh ayŏ gĭt kăl âu lơ̆m rim tơdrong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang ‘lơ̆ng hơiă đơ̆ng lơ hơdrĕch hơdrung tơ̆ Tây Nguyên./.