Bêl k’noọ bhrợ bhiệc xay xơ, zâp đắh pr’loọng đông pân jứih pân đil nắc ơy vêy k’đươi “Po xứ, me lam” nâu đoo nắc manứih bhrợ bhr’la, ooy đâu vêy lam nhinh, lam trai-nắc pân jứih pân đil bhrợ bhr’la, nắc đợ apêê p’cắh mặt đoọng ha đay đoọng lêy prá xay. Manứih p’cắh mặt hát prá cắh chấc xay moon t’ha t’lạch, pân jứih pân đil, nắc mưy choom prá xay, hát pr’hay. Hân đhơ cơnh đêếc, đợ pr’hát nắc lêy tr’bêết pr’hay bấc cơnh. Zêng ta hát prá đhị a’pướih bhuốih t’ngay xay xơ cóh đhr’nông đông đh’rơơng âng manứih Thái, lâng râu lêy cha mêết, hơnh déh âng bấc ơl ta mooi, 2 đắh pr’loọng đông.

T’coóh Cầm Vui, acoon cóh Thái, nghệ nhân ưu tú, cóh tiểu khu 2, thị trấn Ít Ong, chr’hoong Mường La, tỉnh Sơn La, nắc manứih ơy ta luôn pấh bhrợ bhr’la đoọng ha k’zệt apêê xay xơ bhiệc bhan “khắp xống khười-nắc âng đơơng xa xao đoọng năl: tr’nơợp nắc Khắp xống khươi. Lêy bhrợ bhr’la âng đơơng pân jứih chô ooy đông n’đil, đắh đông n’jứih nắc lêy hát lăm, hơnh déh lâng prá xay rơơm kiêng zâp râu liêm chr’nắp tước ooy đắh pr’loọng đông n’đil. Xang nặc, bhrợ bhr’la đoọng 2 đắh lêy moót tớt ặt, prá xay. Prá xay đắh bhiệc tơợ t’ngay k’căn bhặ đơơng k’ay zr’nắh 9 c’xêê 10 t’ngay, băn pa dưr ga mắc liêm, pân đil dưr c’moor liêm choom taanh íh khăn piêu, pân jứih nắc choom tự chấc lướt lêy t’bơơn cóh vel ping, vel dứp đoọng chấc lêy manứih âng đay kiêng lâng nắc tr’lưm tr’pay.

Mị đắh lêy hát, prá xay liêm ta níh, hơnh déh đh’rứah ooy cr’liêng pr’hát: “Chắp hơnh amế ama, đhi noo bhúh xoọng đắh đông n’đil ơy bhui har hơnh déh bơơn độp loom luônh đắh đông n’jứih. Bơơn râu độp đươi âng đông n’đil, nắc đắh đông n’jứih vêy choom zước nhăn ta moóh n’đil. Tơợ đâu nhăn bhrợ xa xao âng pr’loọng đông, bhrợ k’diịc liêm ta níh, bêl bếch nắc nhăn bếch đh’rứah lâng k’điêl, nhăn púah xa nập đh’rứah mưy ooy. Chô bhrợ xa xao, hân đhơ cơnh đêếc dzợ bấc râu cắh ơy năl, t’ha lơi ha dợ cắh chấc năl râu rị. Tơợ đâu nắc nhăn pa gơi n’jứih ooy đông n’đil zư lêy, p’too pa choom đoọng choom dưr liêm ta níh.”

Tước t’ngay hơnh déh ma mai chô, nắc đoo Khắp tỏn pặư-hát hơnh déh ma mai. Đoọng bhrợ p’cắh râu loom luônh liêm chr’nắp đắh đông n’jứih, manứih bhrợ bhr’la đắh đông n’đil cung xay prá đợ cr’liêng pr’hát bhrợ ha ngur loom apêê đhị đông n’jứih. Đông n’đil buôn hát nhăn đắh đông n’jứih bhrợ bha’nơợc đoọng hơnh déh ma mai moót ooy đông đh’rơơng. Bơơn moót cóh đông, nắc hát cớ đoọng pazao n’đil ooy đông n’jứih. Xơợng đông n’đil hát prá nắc đắh đông n’jứih cung ta ơơi prá đoọng hơnh déh ma mai đhị râu bhui har, têêm ngăn 2 đắh pr’loọng đông, độp pay đợ hun pr’hêl xay xơ ma mai pazao đoọng ha dích a’bhướp, a’dêy a’ngắh đắh n’jứih. Đợ hun pr’hêl xay xơ nâu nắc ta moon Chương khá-hun pr’hêl buôn zư đợc pa liêm, nắc đợ đhr’nuum bhr’lệp, tr’ơớih, khăn piêu pơng âng n’đil taanh bhrợ tơợ dzợ c’moor, bhrợ p’cắh loom luônh liêm chr’nắp, chắp nhêr đợ apêê n’niên t’váih, băn pa dưr âng a’dích a’bhướp, a’conh a’căn đắh đông n’jứih, nắc bhrợ p’cắh râu zay ta bách, bhriêl choom âng pân đil Thái. K’căn k’conh n’đil moon p’too k’coon n’đil t’bhlâng bhrợ têng cha, k’rang zư lêy pr’loọng đông. Đắh đông n’đil nắc moon chắp hơnh lâng nhăn chô. Nghệ nhân ưu tú Cầm Vui hát mưy c’nắt pr’hát hơnh déh ma mai âng đoo buôn hát ooy zâp bhiệc bhan xay xơ cóh Sơn La: “Bêl đâu, đông n’đil cung ting chrooi đoọng hun pr’hêl ooy đông n’jứih, lướt zi lấh năl mơ zr’nắh k’đhạp, zi lấh crâng k’coong, cruung đác nắc vêy chô tứơc vel đông. Chô tước vel, nắc lêy bấc râu chrứih t’mêê, vel bhươl k’bhộ ngăn, đông xang ga mắc liêm, phiên chợ bhui har. Chô tước đông, k’đươi k’conh n’jứih ta hơ p’loọng hơnh déh ma mai, rơơm k’căn k’diịc xiêr đhị bha nơợc k’đơơng ma mai dzoọc. đương pa zêng đhi noo, bhúh xoọng đắh đông n’jứih ta lấh p’loọng, bhrợ bha nơợc dzoọc, 9 bha nơợc lêy dzoọc bhrợ lâng n’loong griing liêm, đương hơnh déh ma mai. Chô bhrợ ma mai đông n’jứih, rơơm râu p’too pa choom đoọng liêm chr’nắp, ta níh tr’út âng pr’loọng đông.”

Xang zâp pr’hát prá ta ơơi, manứih hát prá nâu nắc nhăn đhêy muy xị đoọng k’đươi zâp ngai pấh bhiệc xay xơ ôộm búah hơnh déh râu liêm chr’nắp, k’bhộ ngăn đoọng ha nhi diịc điêl. Ting ặt cơnh đêếc, bhiệc hát prá âng 2 đắh bhr’la âng p’cắh mặt 2 đắh pr’loọng đông n’jứih n’đil nắc ặt bhrợ cắh năl bêl đhêy. Apêê choom ặt hát prá toong r’dưm tước brương, ha dợ doọ xơợng ga lêếh. Amoó Cà Thị Hoan, mưy nghệ nhân năl ghít ooy văn hoá Thái Sơn La đoọng năl: “Tơợ k’tứi, acu nắc ơy bơơn xơợng lâng lướt ting amế ama, a’dêy a’ngắh lướt bhrợ bhr’la lâng hát Xóng khươi, tỏn pạư. Nắc acu năl ghít ooy j’niêng cr’bưn acoon cóh Thái. Tước đâu acun nắc tự chấc lêy năl lâng pa choom hát, pa choom bhrợ bhr’la, ooy đâu vêy Xống khươi, tỏn Pạư âng acoon cóh zi.”

Hát Xóng khươi, tỏn pạư liêm pr’hay, chr’nắp cơnh đêếc. nắc tu cơnh đêếc ha dợ pr’hát nâu bơơn đhanuôr acoon cóh Thái Sơn La zư đợc, pa choom đoọng bấc lang lêy zư bhrợ./.

Đồng bào Thái ở Sơn La với phong tục Hát tiễn rể, đón dâu

                             Thu Hằng-VOV5

  Phong tục của người Thái Sơn La trước đây, người con trai đi lấy vợ, thường phải ở rể bên nhà gái ít nhất cũng từ 2 đến 7 năm, mới được phép đón dâu về. Hiện nay tuy không còn tục lệ này nữa, nhưng trong lễ cưới, bà con vẫn giữ được phong tục “khắp xống khươi, tỏn pạư” (tức là hát tiễn rể, đón dâu). Đây cũng là nét đặc sắc trong đời sống văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái ở tỉnh Sơn La.

Trước khi diễn ra bữa tiệc cưới chính thức, mỗi bên gia đình cô dâu, chú rể đã nhờ “ po xứ, me lam” (mai mối), trong đó có “ lam nhinh, lam trai” (ông mối, bà mối)  là những người đại diện cho mình để thay lời, hát đối đáp nhau. Người đại diện hát đối đáp không phân biệt tuổi tác, nam nữ, miễn sao người đó có tài giao tiếp, hát hay. Tuy nhiên, những bài hát phải có câu, vần theo đúng trình tự, cung bậc. Tất cả đều diễn ra tại mâm cỗ ngày cưới trong nếp nhà sàn của người Thái, với sự chứng kiến, chúc phúc của đông đảo khách quý, quan viên, họ hàng 2 bên gia đình.

Chủ yếu, bên nào cũng hát đối đáp hết sức khiêm nhường, khen ngợi nhau qua câu hát có cánh: "Cảm ơn cha mẹ, họ hàng nhà gái đã vui mừng đón nhận tình cảm của nhà trai. Được sự đồng ý của nhà gái, mà nhà trai mới có lời lẽ xin phép được cầu hôn. Từ đây xin được làm rể hiền của gia đình, làm người chồng thuỷ chung, lúc nằm xin được đắp chung chăn với vợ, xin được phơi  chung quần áo trên một sà. Về làm rể nhưng còn nhiều điều chưa biết, có lớn mà chưa có khôn. Từ đây xin gửi lại con rể cho bố mẹ và trăm sự nhờ bố mẹ, họ hàng nhà gái dạy bảo mới lớn khôn…"

  Đến ngày đón dâu, là “ Khắp tỏn pặư”-hát đón dâu. Để đáp lại tình cảm của nhà trai, mai mối đại diện nhà gái cũng không chút ngần ngại để thốt lên những lời ca tiếng hát làm say lòng người tại gia đình nhà trai. Nhà gái thường hát xin gia đình nhà trai bắc thang để đón cô dâu lên nhà sàn. Được phép lên nhà rồi, lại hát tiếp để chính thức trao gửi cô dâu cho nhà chồng. Nghe nhà gái trình bày, nhà trai đáp lời để đón nhận dâu hiền trong niềm vui, hạnh phúc của 2 bên gia đình; đón nhận những món quà cưới cô dâu trao tặng cho ông bà, bố mẹ, chú bác thân thích của chú rể. Những món quà cưới gọi là “ Chương khá” (quà lưu niệm), thường là đôi chăn, đệm, gối thổ cẩm, chiếc khăn piêu đội đầu do chính bàn tay của cô dâu thêu dệt nên từ hồi còn là thiếu nữ thể hiện tình cảm quý báu, kính trọng công ơn sinh thành, nuôi nấng của ông bà, cha mẹ bên nhà chồng, phần nào nói lên sự khéo tay hay làm của người phụ nữ Thái. Bố mẹ cô dâu sẽ căn dặn con gái ở lại phải chăm chỉ làm ăn, chăm lo cho gia đình. Đoàn nhà gái chính thức nói lời cảm ơn và xin phép ra về. Nghệ nhân ưu tú Cầm Vui thể hiện một đoạn hát đón dâu mà ông thường hát trong các đám cưới ở Sơn La: "Hôm nay, nhà gái cùng gồng gánh chăn đệm ( quà cưới) về nhà chồng, vượt qua biết bao đèo cao, suối sâu, rừng núi mới tới được bản. Về đến bản, mới thấy bao điều mới lạ, bản làng no ấm đẹp tươi, nhà cao cửa rộng, phiên chợ đông vui. Đến nhà rồi, chờ bố chồng mở cửa đón râu thảo, mong mẹ chồng xuống thang dắt con lên. Chờ cả họ hàng cô dì chú bác nhà trai cùng mở cổng, bắc thang lên. 9 bậc cầu thang làm bằng gỗ lát thơm để cô dâu bước lên nhà sàn. Về làm dâu nhà chồng, mong mọi sự dạy bảo để xứng danh dâu hiền, rể thảo của gia đình."

Sau mỗi bài hát đối đáp, người khắp sẽ xin phép dừng lại ít phút để mời mọi người trong tiệc cưới cùng nâng chén rượu nồng chúc mừng bài hát, chúc mừng hạnh phúc trăm năm cho đôi uyên ương. Cứ như vậy, cuộc “ trổ tài khắp” giữa mai mối của đại diện 2 bên gia đình cô dâu, chú rể lại tiếp tục diễn ra không kể thời gian. Họ có thể hát thâu đêm, suốt sáng đối đáp nhau mà không hề thấy mệt mỏi. Chị Cà Thị Hoan, một nghệ nhân am hiểu về văn hoá Thái ở Sơn La, cho biết: "Từ hồi nhỏ, tôi đã được nghe  và đi theo cha mẹ, các cô, các chú đi làm mai làm mối và hát “xống khươi, tỏn pạư”. Nên tôi đã hiểu phần nào về phong tục tập quán, nét đẹp văn hoá của dân tộc Thái. Tới đây tôi sẽ tự tìm hiểu và mạnh dạn tập hát, tập làm mai mối, trong đó có khắp “xống khươi, tỏn pạư” của dân tộc mình."

Khắp“xống khươi, tỏn pạư” sâu lắng ngọt ngào, ý nghĩa nhân văn là vậy. Có lẽ vì thế mà điệu khắp này được bà con người Thái Sơn La lưu truyền qua nhiều thế hệ./.