Đhị tỉnh Đắk Nông, đhị k’rong bấc đha nuôr Mnông, zấp ngai ma mông k’rong ặt ting vel, tơợ muy zệt tước bơr pêê zệt đhr’nong đong nắc a tếh. Cóh muy vel âng ma nứih Mnông xoọc dzợ bơơn zư đớc c’léh ty đanh a hay nắc vêy c’riing lúh moọt. Zấp c’riing vel zêng vêy muy c’léh văn hóa la lay n’đhang n’đắh hoọng âng c’riing vel n’nắc âng ma nứih Mnông nắc râu p’têệt pa zum vel bhươl, tô gộ, nắc đợ c’léh za zum cóh đhr’niêng bh’rợ la lay, văn hóa.Tu cơnh đêếc, ma nứih Mnông vêy muy cơnh ặt bhrợ liêm  lâng văn hóa cơnh lâng c’riing vel nắc bhrợ têng bhuốih c’riing vel. T’coóh Phan Công Việt, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao lâng Du lịch tỉnh Đăk Nông đoọng năl: “C’riing vel nắc pa bhlâng chr’nắp. Zấp apêê ngai cóh vel âng ma nứih Mnông bêl lướt ha rêê, lướt toọm đác zêng lướt z’lấh c’riing vel. Bêl tr’lum, apêê đoo tr’moóh cr’chăng đoọng bhrợ t’váih muy râu liêm crêê, ặt ma mông p’têệt pa zum vel bhươl lâng nắc đoọng đoàn kết cóh vel đh’rứah. N’đắh hoọng c’riing vel nắc đoo bh’rợ ặt ma mông âng apêê pr’loọng đong cóh vel lâng cr’noọ cr’niêng, chrnắp âng đhr’niêng bhuốih c’riing vel n’nâu nắc rơơm kiêng đoọng boo crêê đhí liêm, hân noo ha roo a bhoo choor chấc, đoọng pr’ặt tr’mông âng đha nuôr cóh vel bơơn ca bhố ngăn.”

  Đhr’niêng bhuốih c’riing vel bơơn bhrợ têng zấp c’moo bêl hân noo boo cóh Tây Nguyên k’noọ tước, nắc choom năl moọt x’ría c’xêê 3, tơợp c’xêê 4 âm lịch, ca văr boo crêê đhí liêm, ha roo a bhoo choor chấc, đoọng pr’ặt tr’mông âng đha nuôr cóh vel bơơn ca bhố ngăn. Đhị đhr’niêng bhuốih, t’coóh vel k’rong pa chung pa zêng apêê cóh vel đoọng mr’cơnh xay moon  t’ngay  c’xêê, xang n’nắc pác k’đươi moon apêê đha nuôr cóh vel ra văng bha nuôih đoọng bhuốih a bhô dang.

A moó Nguyễn Thị Nga, cán bộ phòng nghệ thuật quần chúng, Trung tâm Văn hóa tỉnh Đắk Nông, ma nứih pa bhlâng năl ghít ooy đhr’niêng bhuốih c’riing vel, đoọng năl, bha nuốih pa zêng 1 cr’liêng ca cắh bơơn pay đhị ta pêếh lâng têy a đai, pâr prang bhai k’páih bhrợ n’dzăl moon nắc sà ôn, bơơn lêy cơnh nắc a bhô dang p’têệt xay moon bhlưa acoon ma nứih lâng apêê a bhô dang. Đơơng  bha nuốih âng acoon ma nứih bhuốih đoọng ha pêê abhô dang, a bhuy a lụ lâng zước ca văr lâng a bhô dang, a bhuy a lụ râu k’van k’bhố đoọng ha zấp ngai: “Apêê bha nuốih pa zêng ch’nêệh, muy pr’loọng đong chroi đoọng 1 cr’puốt, hot chroi đoọng muy tr’bóch xang nắc 1 cr’liêng ca cắh óih, 2 bêệ bha lưa ruốih, 1 t’ghêy  tê giác ch’chơơr bhrợ lâng n’loong, 1 ha la a bá vêy t’boọ vôi, 1 p’nang, 3 bêệ a vị đêệp tôm ha la prí, 3 p’nong prí hất, 3 p’nong clang âi ta úh chêện, 3 c’nặt a tao muy c’nặt 3 năng, 4 bêệ h’rêng n’đhặ đhị puôn t’noọl âng pa pan bha nuốih. N’đắh loom âng pa pan bha nuốih vêy váih 1 tơơm buốh pa glai ta bhrợ lâng n’căr a lui goóh.”

Apêê bha nuốih n’nâu bơơn đớc đhị tơơm x’nur, bha nuốih pa cắh đoọng ha râu ặt p’têệt pa zum bhlưa plêêng lâng k’tiếc. Pa bhlâng nắc, bêl đơơng âng đợ bha nuốih n’nâu tước tơơm x’nur, đha nuôr Mnông nắc lướt ch’ngoọp, đoọng pa cắh cớ cr’chăl pa bhrợ cóh ha rêê ha lai  bele lướt chooi ha rô, chóh a bhoo. Cóh đhr’niêng bhuốih c’riiing vel âng ma nứih Mnông cắh choom cắh vêy x’rặ âng apêê c’bhúh bhrư, ruôih, t’coóh crâng bơơn cooch bhrợ lâng n’loong. “Ma nứih Mnông kiêng đươi râu đâu nắc đớc đhị c’riing đoọng c’bhúh a bhuy a lụ moóp, pr’lúh cr’ay lêy c’bhúh n’nâu nắc u ca pân ma dưr mut, cắh pân moọt ooy c’riing vel đoọng pruh zêl đha nuôr.

Cóh g’lúh bhuốih, zấp ngai zêng xập xa nập âng acoon cóh Mnông. Pân jứih nắc dzân dzăl, xập a doóh cắh vêy têy, cắh cậ cúuc 1 ta la cha bắc  ooy chr’lang. Ha dợ pân đil nắc đân đoóh, a doóh dal têy căh cậ đệ têy cơnh lâng x’rắ bhưưng ang. T’coóh vel K’Măng, ặt cóh vel N’riêng, chr’val Đăk Nia, thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đăk Nông, ma nứih ting bhrợ têng bhuốih cáih đoọng năl: “Bhuốih pa nhưa t’đang apêê a bhô dang, a bhuy crâng ca coong zấp ooy, t’đang a bhuy toọm đác,… nắc lứch t’đang. Xang n’nắc, đha nuôr pr’too moon ooy bh’rợ cha ặt choom liêm crêê đọong bhrợ cha dưr k’rơ, chóh ha roo, băn a tứch a đha, c’roóc a óc choor chấc… choom moon tước lứch. Apêê vel bhươl n’lơơng nắc choom đoàn kết dh’rứah, ma nứih ngai bhriêl g’lăng nắc a đay ting bhrợ, ma nứih lệt nắc cắh choom bhrợ têng.”

Bêl âi zấp bha nuốih, t’coóh vel k’đhơợng 1 bêệ t’ghêy đọọng plong lâng lướt tước m’pâng tang, đhị vêy c’đhâng x’nur lâng x’rang đoọng bhuốih. Xang bêl t’đang t’pấh âng t’coóh vel lâng râu g’roóh vơi âng đha nuôr vel, c’bhúh chiing goong pa zêng 6 cha nắc lúh.

Xang bêl bhrợ bha nuốih cóh c’riing vel, t’coóh vel lâng apêê c’la pr’loọng đong pay a lắc luc lâng a ham a óc chô đơơng ooy đong đoọng bhuốih a bhô dang, a bhô ta pêếh, a bhô zư lêy p’loọng, a bhô ha roo ca văr apêê a bhô dang zư lêy đong xang, cắh choom đớc a bhuy mốp chô pa hư ma nứih.

Cóh đhr’niêng bhuốih c’riing vel âng ma nứih mnông dzợ vêy đhr’niêng bhuốih pa đớp đoọng coọng c’rơ tr’mung cơnh lâng chr’nắp nắc ca văr apêê pr’loọng đong cóh vel lâng đoọng apêê pr’zớc ch’ngai, t’mooi chr’nắp bơơn bhréh k’rơ lâng têêm ngăn. Pr’lứch apêê đhr’niêng bh’rợ, t’coóh vel dhd’rứah lâng đha đhâm c’mâr cóh vel lâng t’mooi bhui har ộm buôh dha hum yêm đh’rứah lâng xa nul chiing goong ca dzriing. Đhị  râu yêm têêm, bhui har cơnh đơơng âng a hêêê chô ặt lâng toọm k’ruung đác chô lâng crâng ca coong ma bhuy z’nghit./.

Lễ cúng cổng bon làng của đồng bào M’nông

Đồng bào dân tộc thiểu số M’nông có quá trình lâu dài sinh sống tại Đắk Nông với sức sáng tạo văn hóa không ngừng được bồi đắp qua bao thế hệ. Nhiều di sản văn hóa, trong đó có các nghi lễ truyền thống đặc trưng của dân tộc, cho đến nay vẫn còn giữ nguyên giá trị. Tâm tư, tình cảm, nguyện vọng của con người trong cuộc sống được thể hiện qua những nghi lễ này. Trong số đó phải kể tới Lễ cúng cổng bon làng (Bư brah mpêr bon).

Tại tỉnh Đắk Nông, nơi tập trung đông đồng bào M’nông, mọi người sống tập trung thành từng bon, từ chục đến vài chục gia đình trở lên. Trong mỗi bon của người M’nông hiện vẫn giữ được nét truyền thống xưa là có cổng ra vào. Mỗi cổng bon đều có một nét văn hóa riêng nhưng phía sau cổng bon ấy của người M’nông là sự kết nối cộng đồng, dòng tộc, là những nét chung trong phong tục tập quán, truyền thống văn hóa. Chính vì vậy người M’nông có một cách ứng xử nhân văn đối với cổng bon là tổ chức cúng cổng bon. Ông Phan Công Việt, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Nông, cho biết: “Cổng bon cũng giống như cổng làng, rất quan trọng. Tất cả các thành viên trong cộng đồng của người M’nông khi đi lên nương, lên suối thì đều đi ngang qua cổng bon. Khi gặp nhau, người ta chào hỏi nhau để tạo nên một sự thân thiện, gắn kết cộng đồng và để mang lại tình đoàn kết trong bon làng với nhau. Đằng sau cổng bon là sinh hoạt của các thành viên của các gia đình trong bon và mục đích, ý nghĩa của lễ cúng cổng bon này là mong muốn cho mưa thuận, gió hòa, cho mùa màng bội thu, cho đời sống của người dân trong bon được ấm no, hạnh phúc.”

Lễ cúng cổng bon được tổ chức hàng năm khi mùa mưa trên Tây Nguyên chuẩn bị bắt đầu, tức là vào cuối tháng 3, đầu tháng 4 âm lịch, cầu mong mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, cầu cho đời sống của bà con trong bon làng được ấm no, hạnh phúc. Trước lễ cúng, già làng triệu tập tất cả các thành viên trong bon để thống nhất ngày giờ, sau đó phân công các thành viên trong bon chuẩn bị lễ vật để dâng lên thần linh.

Chị Nguyễn Thị Nga, cán bộ phòng nghệ thuật quần chúng, Trung tâm văn hóa tỉnh Đắk Nông, người rất am hiểu về lễ cúng cổng bon, cho biết lễ vật gồm 1 hòn than củi được nhặt trong bếp bằng tay trái, quấn vòng bông vải làm khố gọi là sà ôn, được coi như vị thần liên lạc giữa con người với các thần linh. Mang lễ vật của con người dâng lên các thần và cầu mong các thần ban cho sự giàu mạnh cho cả gia đình và bon làng:“Các lễ vật gồm gạo trắng, mỗi gia đình góp 1 nắm, thuốc lào góp 1 nhúm rồi 1 hòn than củi, 1 cặp ngà voi, 1 sừng tê giác giả làm bằng gỗ, 1 lá trầu có quết sẵn vôi, 1 miếng cau, 3 chiếc bánh nếp gói bằng lá chuối, 3 quả chuối xanh, 3 củ khoai lang  luộc chín, 3 đoạn mía xanh mỗi đoạn 3 đốt, 4 cây nến sáp cắm trên 4 đầu cọc của bàn cúng. Phía trước bàn cúng sẽ có 1 ché rượu giả làm bằng vỏ quả bầu khô.”

Các lễ vật này được dâng lên trước cây nêu, vật tượng trưng cho sự giao hòa giữa đất và trời. Đặc biệt, khi mang những lễ vật này ra trước cây nêu, đồng bào M’nông phải đi khom người, nhằm tái hiện lại quá trình lao động trên nương trên rẫy khi đi cấy lúa, cấy bắp. Trong lễ cúng cổng bon của người M’nông không thể thiếu hình tượng của các con vật tê giác, voi, cọp được làm bằng gỗ. “Người M’nông muốn dùng hình tượng đó đặt trước cổng để những con ma quỷ, dịch bệnh nhìn thấy tượng con cọp hay sừng tê giác, ngà voi, những biểu tượng của sức mạnh, nó sẽ sợ mà bỏ đi, không dám vào trong cổng bon làng để quấy phá dân làng.”

Trong buổi lễ, tất cả mọi người đều mặc trang phục truyền thống của dân tộc M’nông. Đàn ông thì đóng khố, mặc áo hở sát nách, hay quàng 1 tấm vải vắt chéo ngang vai. Còn phụ nữ thì mặc váy, áo dài tay hoặc ngắn tay với hoa văn sặc sỡ. Già làng K’Măng, ở bon N’riêng, xã Đắk Nia, thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đắk Nông, người thực hiện lễ cúng, cho biết: “Bài cúng gọi các thần linh, thần núi các nơi, gọi dòng suối, dòng suối… phải gọi hết. Sau đó nhắc nhở bà con dân bản về vấn đề ăn ở phải tốt để làm ăn phát triển. làm lúa, nuôi gà vịt, bò heo năng suất cao… phải dặn hết. Các bon làng khác phải đoàn kết với nhau, người nào tài giỏi thì mình làm theo, người xấu không được theo.”

Khi đã đầy đủ lễ vật, già làng cầm 1 một chiếc ổng thổi gần giống như tù và tiến về giữa sân, nơi có dựng cây nêu và sà phên để đồ cúng. Sau lời kêu gọi của già làng và tiếng hú đáp lại của dân làng, đội cồng chiêng gồm 6 người bước ra.

Sau khi làm lễ cúng ở cổng bon làng, già làng và các chủ hộ lấy rượu ra pha với tiết lợn mang về nhà để cúng thần nhà, thần bếp, thần giữ cửa, thần giữ kho lúa cầu mong các thần linh giữ nhà cửa, không cho thần ác gây phá rối hoặc làm hại cho con người.

Trong lễ cúng cổng bon làng của người M’nông còn có lễ cúng trao vòng sức khỏe với ý nghĩa cầu chúc các gia đình trong bon làng và cho những người bạn phương xa, những vị khách quý được mạnh khỏe và hạnh phúc. Kết thúc các nghi lễ, trong không khí se lạnh điểm xuyết làn nắng vàng như rót mật, già làng cùng nam thanh nữ tú trong bon và du khách vui vẻ thưởng thức hương rượu cần thơm ngọt giữa nhịp chiêng trầm ấm bồng bềnh. Khung cảnh thanh bình như đưa hồn ta về với dòng sông, con suối, về với núi rừng đại ngàn bình yên./.

Bài: Giàng Pùa; Ảnh: Phú Lễ