Đing năm nắc ooy c’bhúh tr’coọ xa nưl lêy plong âng manứih Ê Đê. “Năm” ting p’rá Ê Đê nắc 6, “đing” nắc n’coo. Đing năm pa zêng 6 n’coo cr’đêê bhrợ t’boọng dal đệ zâp đhị đoọng bhrợ váih xa nưl pr’hay. Mưy đắh a’cọ zâp n’coo nâu vêy đoo ta k’đêệng boọng, đắh a’cọ m’mưy nắc t’moót ooy p’lêê a’lui goóh đoọng lêy plong, đhị t’moót cóh p’lêê a’lui nắc lêy lêệt liêm nhâm, lêy cắt bhrợ, đợc n’léh 6 a’cọ n’coo. Cóh m’pâng nắc vêy boọc bhrợ boọng đoọng choom xưl lâng đợ boọng đoọng lêy pa liêm pa crêê xa nưl  bêl plong lâng ting k’pị ha dưr têy, pazưm đh’rứah lâng pr’hơơm âng đay plong đoọng váih đợ xa nưl pr’hay ting cơnh đo-rê-mi-fa-sol-la...

      Kèn Đing năm âng Ê Đê bơơn plong ting cơnh làn điệu cắh cậ pân jứih plong đệm đoọng ha pân đil hát pr’hát Eirei. Bơơn lêy đươi dua ooy zâp tiết mục hơnh déh ta mooi đhị zâp bhiệc bhan cắh cậ ooy zâp g’lúh lơi manứih bil, bhuốih cáih... Bêl kèn ta plong cung nặc bêl mưy điệu kèn Đing năm bhrợ pa dưr liêm choom crêê cr’noọ âng manứih plong, cắh vêy ting mưy pr’hát n’đoo ơy váih. Nghệ nhân Ama Wôn, cóh vel Kmrơng A, chr’val Ea Tu, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk đoọng năl, đing năm bơơn đươi dua ooy bấc g’lúh bhiệc bhan lalay cơnh, hân đhơ cơnh đêếc, ha dang hát Eirei ha dợ cắh vêy manứih plong đing năm nắc cắh pr’hay: “Bêl hát Eirei cắh choom cắh vêy kèn đing năm. cắh vêy đing năm nắc cắh pr’hay. Bêl ahay, plong đing năm cóh ha rêê vêy bấc cơnh lalay, cắh vêy plong đing năm cóh đông, nắc mưy plong bêl lơi manứih bil, ooy bhiệc bhan pa chô kpan, pa chô cha gâr...”

       Râu glúh váih âng Đing năm âng manứih Ê Đê zăng liêm choom. đhanuôr xay moon, bêl ahay vêu mưy diịc điêl cắh choom váih k’coon. Tước mưy chu lướt ooy ha rêê, k’điêl đoo ôộm đác cóh boọng gợp đhêl, tước hân noo ha rêê t’tưn nắc amoó n’niên váih 6 p’nong k’coon pa zêng 3 n’jứah 3 n’đil laliêm. Tước bêl dưr pậ nắc apêê ting tr’cơnh k’đhạp lêy năl. K’conh pêê đoo nắc moót cóh crâng tếch pay 6 n’jéh cr’đêê dal đệ lalay cơnh đoọng buôn zâp ngai năl. K’coon n’jứih t’lạch bhriêl ta bách bhlâng. Ađoo pay n’coo cr’đêê nâu bhrợ têng pazưm váih 6 bêệ kèn, plong xơợng pr’hay. Xang nặc mưy t’ngay, k’conh k’căn pêê đoo bil nắc 6 apêê âng đơơng đợ n’coo cr’đêếc âng apêê pazưm bhrợ lêy plong đoọng bhrợ p’cắh loom luônh hay chơợ. Lêy zâp ngai plong mưy n’coo độp k’đhạp nắc k’coon n’jứah t’lạch pay p’lêê a’lui goóh xang nặc p’têết pa zưm pa zêng 6 n’coo nâu mưy ooy, plong xơợng pr’hay, âng đơơng k’căn k’conh chô lâng a’dích a’bhướp lang đắh tốh. Tơợ đêếc, kèn bơơn ta đươi dua lâng băr dzang cóh zâp vel bhươl Ê Đê, ta moon nắc đing năm.

      T’coóh Aê Đức cóh vel Ako Tam, chr’val Ea Tu, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk moon, đing năm âng manứih Ê Đê bêl ahay buôn đươi dua cóh bhiệc vêy manứih bil, pr’loọng đông vêy râu cắh pr’đoọng. bêl lướt ooy ha rêê, ha dang plong đing năm nắc lêy năl manứih n’nắc cắh vêy bhui har, yêm loom: “Tơợ ahay đing năm bơơn plong cóh ha rêê, bêl bhrợ bhơi k’tang, bêl xoót ha roo, lơi manứih bil zêng bơơn plong. Xoọc đâu bơơn plong zâp đhị, nhà nước cung xay moon zư đợc đing năm. bêl ahay nắc mưy plong cóh đông bêl vêy râu cắh yêm loom, xoọc đâu manứih Ê Đê dzợ pa xưl tivi xoọc plong đing lăng, hát Eirei, doọ dzợ k’bưn.”

        Đing năm nắc tr’coọ xa nưl pr’hay chr’nắp âng manứih Ê Đê xoọc dzoọng đhị đhr’năng bil pất, tu đợ apêê choom bhrợ têng chi ớh đing năm cắh dzợ bấc. Đh’rứah lâng zư lêy c’cir không gian văn hoá chiing goong, bhiệc bhrợ pa dưr zâp bhiệc bhan, j’niêng cr’bưn ahay âng đhanuôr Tây Nguyên nắc chr’nắp. Tu cơnh đêếc, nắc bhrợ pr’đơợ đoọng ha zâp tr’coọ xa nưl ty chr’nắp âng manứih Ê Đê bơơn bhrợ p’cắh, lấh mơ nắc bêl hát pr’hát Eirei cắh choom cắh vêy xa nưl kèn Đing năm./.

Đing năm – Nhạc cụ

 không thể thiếu khi hát Eirei của người Ê Đê

                          ZaWut

Người Ê Đê có rất nhiều nhạc cụ truyền thống được làm bằng tre nứa, trong đó có kèn Đing năm. Nhạc cụ này gắn liền với sự tích khá thú vị về lòng hiếu thảo của 6 người con khóc than cha mẹ qua đời. Về sau, người Ê Đê dùng kèn Đing năm để thổi theo điệu hát Eirei, trong các lễ hội như: Lễ cúng Bến nước, lễ cầu mưa, lễ mừng lúa mới, lễ lên nhà mới, kể cả tang lễ...  Tùy vào tính chất của buổi lễ mà người thổi thể hiện âm thanh trầm bổng, cao vút, vọng vang khác nhau, thể hiện nét hoang sơ của núi rừng Tây Nguyên.

Đing năm thuộc nhạc cụ thổi hơi của người Êđê. “Năm” theo tiếng Êđê có nghĩa là 6, “đinh” là ống. Đing năm gồm 6 ống nứa ngắn, dài khác nhau, xếp thành 2 bè, mỗi bè 3 ống. Trên 6 thân ống nứa khoét các lỗ cao thấp để tạo thành âm thanh. Một đầu các ống nứa có mắt bịt kín, đầu kia cắm xuyên qua vỏ trái bầu khô (cuống trái bầu là đầu thổi), mối nối giữa đầu các ống nứa với vỏ quà bầu được hàn kín bởi sáp ong ruồi, phần xuyên qua để lộ 6 đầu ống. Thân các ống nứa có lỗ thoát âm và lỗ để điều chỉnh âm thanh, khi thổi, người tư bấm ngón tay, kết hợp hơi thổi ra, phát thành các âm thanh theo các nốt nhạc cơ bản như: đồ - rê – mi- fa- sol - la…

Kèn đing năm của Ê Đê được thổi theo làn điệu (độc tấu) hoặc đàn ông thổi đệm cho người đàn bà hát điệu hát Eirei. Nó được dùng trong các tiết mục đón khách quý tại các lễ hội hay trong các tang lễ, ma chay. Lúc kèn cất lên cũng là lúc một điệu kèn Đing năm mới được sáng tạo mô tả đúng tâm trạng của người thổi lúc đó, không cần phải theo một khuôn bài hát có sẵn. Nghệ nhân Ama Wôn, buôn Kmrơng A, xã Ea Tu, thành phố Buôn Ama Thuột, tỉnh Dak Lak cho biết, Đing năm được sử dụng trong nhiều buổi lễ khác nhau, nhưng nếu như hát Eirei mà không có người thổi Đing năm thì sẽ không hay, không cuốn hút: “Khi hát Eirei không thể thiếu kèn đing năm. Không có đing năm là sẽ không hay. Ngày xưa, thổi đing năm trong rẫy có điệu khác nhau, không thổi đing năm trong nhà, chỉ được thổi trong đám tang, trong lễ rước kpan, rước trống (hgơr)…

Sự ra đời của Đing năm của người Ê Đê khá thú vị. Bà con kể lại rằng, ngày xưa có đôi vợ chồng hiếm muộn. Một lần đi rẫy, người vợ uống nước trong hang đá. Đến mùa rẫy sau chị sinh được 6 người con gồm 3 trai, 3 gái rất xinh đẹp. Càng lớn lên, chúng càng giống nhau như đúc, rất khó phân biệt. Người cha vào rừng chặt 6 ống nứa dài, ngắn khác nhau rồi trao cho mỗi đứa con để nhận biết. Người con trai út rất thông minh và khéo tay. Chàng lấy sáu ống nứa đẽo gọt các ống nứa thành 6 chiếc kèn, thổi nghe rất vui tai. Rồi một ngày,  cha mẹ đột ngột qua đời, 6 anh chị em mang các ống kèn ra thổi để tỏ lòng tiếc thương cha mẹ. Thấy mỗi người thổi một ống quá bất tiện, người con trai út lại lấy một quả bầu khô rồi gắn cả sáu ống kèn vào, thổi lên khúc nhạc réo rắt, buồn thương tiễn đưa cha mẹ về với thế giới ông bà. Từ đó chiếc kèn được mọi người sử dụng và lan truyền khắp các buôn làng Ê Đê, gọi là Đing Năm.

Aê Đức ở Buôn Ako Tam, xã Ea Tu, thành phố Buôn Ama Thuột, tỉnh Dak Lak cho biết, Đing năm của người Ê Đê ngày xưa thường dùng trong đám ma, gia đình có chuyện buồn. Khi đi nương rẫy, nếu thổi đing năm chứng tỏ tâm trạng của người đó không vui. “Từ ngày xưa đing năm được thổi ở rẫy, khi làm cỏ, khi gặt lúa, trong đám tang đều được thổi. Hiện nay được thổi tự do, nhà nước cũng tuyên truyền đê lưu giữ đing năm. Ngày xưa chỉ được thổi trong nhà khi có đám tang, còn ngày nay người Êđê còn mở ti vi đang thổi đing năm, hát Eirei, không cấm kỵ nữa”.

Đing năm là nhạc cụ khá độc đáo của người Ê Đê  đang đứng trước nguy cơ mai một, vì những người biết chế tác và thổi đing năm đang ít dần. Cùng với bảo tồn di sản không gian văn hóa cồng chiêng, việc phục dựng các lễ hội, nghi lễ xưa của đồng bào Tây Nguyên là rất cần thiết. Vì qua đó, sẽ tạo cơ hội cho các nhạc cụ truyền thống của người Ê Đê được thể hiện, đặc biệt là khi hát điệu dân ca eirei sẽ không thiếu được tiếng kèn Đing năm./.