Ting cơnh j'niêng cr'bưn, manứih Thái Tây Bắc buôn ặt cóh đông đh'rơơng, cha a'vị đêệp, vêy lâng a'băng, p'lêê p'coo bhrợ pa chêện cóh gọ đhoóh, đh'rứah lâng nâu nắc vêy Ninh đồng, bhrợ ting hình trụ, bhrợ k'tứi đhị m'pâng, bhứah cóh boọp lâng cóh dứp... vêy pr'đươi cơnh mưy gọ đh'hấc âng đơơng g'doọc đác pứih đoọng bhrợ pa chêện cha nêếh cắh cậ đợ ch'na đh'nắh cóh đông đhoóh. Cắh mưy cơnh đêếc, gọ đhoóh, ninh đồng dzợ bhrợ p'cắh đoọng ha mưy râu hun pr'hêl chr'nắp cắh choom cắh vaíh âng zâp apêê k'căn k'conh manứih Thái ra văng đoọng ha k'coon n'jứih bêl bơơn k'điêl ặt lalay. T'coóh Tòng Văn Hịa, cóh vel Mòng, chr'val Hua La, thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La, manứih năl liêm ghít ooy j'niêng cr'bưn âng manứih Thái đoọng năl: “Lâng manứih Thái, bhrợ đông nắc lêy vêy ninh, gọ đhoóh. Bêl k'coon n'jứih bơơn k'điêl ặt la lay nắc k'conh k'căn lêy bơơn đoọng ha k'coon ninh, gọ đhoóh. Lâng đợ cha nêếh đêệp tr'nơợp zêệ đhị đông t'mêê âng k'coon n'jứih, ma mai, rơơm kiêng ta pêếh oíh cóh đông đh'rơơng ta luôn bhrông oíh, têêm ngăn, k'bhộ ngăn. Gọ đhoóh cắh mưy đoọng zêệ a'vị, nắc dzợ đươi liêm buôn bấc râu bhrợ pa chêện cơnh bhơi r'véh, a'băng, p'lêê p'coo liêm glặp cha lâng a'vị đêệp zêng lêy đươi lâng gọ đhoóh. Nắc zâp pr'loọng đông manứih Thái zêng cắh choom cắh vaíh ninh, đông đhoóh nâu.”

        Bêl ahay, gọ đhoóh bơơn bhrợ lâng n'loong ga mắc, r'boọt, doọ cr'đoóh lâng văng, manứih Thái moon nắc mạy tin pết, bhrợ t'boọng cóh cr'loọng ki đặ liêm. Gọ đhoóh vil liêm, cóh dứp tứi lâng đắh piing. Hân đhơ cơnh đêếc, xoọc đâu tu cắh dzợ vêy bấc n'loong lâng bhrợ bil bấc cr'chăl t'ngay, ha dợ cung cắh vêy ngai cung choom bhrợ râu gọ đhoóh nâu, đhanuôr nắc ơy taanh bhrợ đông đhoóh lâng cram cr'đêê xăl ha n'loong, liêm buôn lấh mơ, pa câl zên cung doọ dal mơ n'loong. Hân đhơ cơnh đêếc, cắh vêy ngai cung choom taanh bhrợ, tu k'đươi moon lêy choom ta bách, liêm ghít lêy chấc tơợ cram cr'đêê, lạt bhrợ tước bhiệc taanh, bhrợ xang mưy bêệ gọ đhoóh. T'coóh Tòng Văn Hịa, cung nặc manứih buôn taanh bhrợ đông đhoóh lâng cram đoọng năl: Đoọng taanh bhrợ gọ đhoóh lâng cram nắc lêy pay tơơm cram dal tíh, griing, doọ hư zơch. Cram đơơng chô bhlắh bhrợ, chêếh xang nặc taanh bhrợ 2 lang, lang đắh ngoai chêếh bhrợ k'tứi, taanh bhrợ k'đhạp lấh, têêm ngăn, nhâm mâng, cóh cr'loọng chêếh bhrợ ga rựa lấh, griing lấh đắh ngoai, hân đhơ cơnh đêếc cung lêy bhrợ xa xil đoọng a'vị bêl ơy chêện r'boọt doọ u'têệt. Ha dợ cóh cr'loọng nắc vêy t'moót bha lương hi la chứa liêm, cắh cậ bhai đoọng zư đợc pứih liêm. Tu cơnh đêếc, đoọng taanh bhrợ liêm choom muy gọ đhoóh nắc lêy bil mơ 2-3 t'ngay. T'coóh Tòng Văn Hịa đoọng năl cớ: “Gọ đhoóh bhrợ k'đhạp bhlâng, mưy pân jứih choom bhrợ. Ha dợ bhrợ lâng cr'đêê nắc ta moon Hay môi, gọ đhoóh nâu đươi lâng n'coo cr'đêê ga mắc, tíh liêm bhrợ t'boọng buôn đơcj a'vị đêệp, p'lêê p'coo. Lâng gọ đhoóh bhrợ lâng n'loong, ha dang đenh cắh đươi nắc buôn cr'đoóh, tu cơnh đêếc, xoọc đâu đhanuôr ơy choom taanh bhrợ lâng cram cr'đêê, doọ dzợ đươi bhrợ lâng n'loong pa hư crâng.”

        Lướt đh'rứah lâng gọ đhoóh, nắc lêy vêy vỉ bha lương đắh dưp bhrợ lâng cram ki đặ, vil liêm, đợc cóh cr'loọng đoọng bêl n'tóh cha nêếh, cr'liêng cha nêếh doọ choom zroọ, ha dợ g'doọc đác choom lướt dzoọc, bhrợ cha nêếh chêện yêm. Bêl chêện nắc mưy n'tóh đác mơ 7-10cm cóh ninh lâng đhị boọp ninh nắc lêy n'tóh m'bứi đác. Bêl đêếc, nắc mưy đợc đông đhoóh cóh ninh nâu lêy zêệ bhrợ. P'căn Tòng Thị Biên, c'la đông pa câl zâp râu ch'na đh'nắh acoon cóh Thái cóh vel Mòng, chr'val Hua La, thành phố Sơn La đoọng năl: “Acu bhrợ dịch vụ nhà hàng zâp râu ch'na đh'nắh acoon cóh, tu cơnh đêếc, râu ninh, gọ đhoóh cắh choom cắh vaíh đoọng buôn zêệ bhrợ ch'na đh'nắh đoọng ha ta mooi, cung cơnh đoọng ha pr'loọng đông. Ta mooi tước nhà hàng, ngai cung ta moóh a'vị đhoóh, vêy ngai cha pứih, vêy ngai cha ta bóh...ting apêê kiêng. Cha nêếh đêệp nắc r'boọt đha hưm.”

        Xoọc đâu, gọ đhoóh taanh bhrợ lâng cram ơy bơơn đơơng pa câl ooy zâp chợ k'coong ch'ngai cắh cậ đợc pa câl đhị zâp quầy hàng taanh dzặc bhrợ zâp râu. Zên pa câl zâp gọ đhoóh bhrợ lâng cram mơ 150-200 r'bhâu đồng, ha dợ đông đhoóh lâng n'loong mơ 300-500 r'bhâu đồng ting lêy pậ tứi ha mơ. Lâng đợ gọ đhoóh hân đhơ ta bhrợ tơợ n'loong cắh cậ lâng cram, nắc ơy chrooi pa xoọng bhrợ pa dưr đợ c'léh bh'rợ chr'nắp liêm lalay vêy vaíh cóh k'coong ch'ngai a'năm./.

Chõ xôi trong gia đình người Thái Tây Bắc

                                                                     PV Tòng Anh

        Từ xa xưa, chõ xôi là một trong những vật dụng quen thuộc, gắn liền với đời sống của đồng bào Thái Tây Bắc, thường được bà con dùng để xôi cơm và nhiều món ăn dân tộc. Dù cuộc sống có nhiều đổi thay, nhưng trong căn bếp của các gia đình người Thái bây giờ, hầu như nhà nào cũng có ít nhất một chiếc chõ xôi và  được bà con duy trì sử dụng trong cuộc sống hàng ngày .

        Theo phong tục tập quán, người Thái Tây Bắc thường ở nhà sàn,  ăn cơm nếp, kèm với rau măng, củ quả được đồ chín trong chõ. Vì thế, trong các gia đình người Thái, nhà ai cũng có chõ xôi, đi kèm cùng chiếc Ninh đồng (có hình trụ, dạng phễu, thắt nhỏ ở giữa, loe ở phần đáy và phần miệng) có tác dụng như là một nồi hơi cung cấp hơi nước nóng để làm chín gạo nếp hoặc thức ăn ở trong chõ. Không những vậy, chõ xôi, ninh đồng còn tượng trưng cho một món quà rất quý không thể thiếu mà các bậc cha mẹ người Thái chuẩn bị cho con trai khi trưởng thành, xây dựng gia đình riêng. Ông Tòng Văn Hịa, ở bản Mòng, xã Hua La, thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La, người am hiểu về phong tục tập quán của người Thái cho biết: “Với người Thái, làm nhà là phải có cái ninh, cái chõ. Khi con trai lấy vợ, ra ở riêng bố mẹ nào cũng phải sắm cho con cái ninh, cái chõ như của hồi môn.  Và mẻ xôi đầu tiên sẽ được nấu ngay tại ngôi nhà mới của người con trai, con dâu, mong muốn bếp lửa bên nếp nhà sàn sẽ luôn đỏ lửa, ấm cúng, no đủ, hạnh phúc. Cái chõ không chỉ dùng để xôi cơm, mà còn rất tiện ích, bất cứ rau, măng, củ, quả nào phù hợp với món xôi, hấp đều dùng đến chõ xôi cách thuỷ. Nên mỗi gia đình người Thái đều không thể thiếu được cái nhinh, chõ xôi”.

       Trước đây, chõ xôi được đục bằng gỗ to nguyên khối, loại gỗ dẻo, không nứt nẻ, vênh cong (người Thái gọi là mạy tin pết), đục khoét thủng bên trong, thành chõ mỏng, mịn cả bên trong và bên ngoài. Chõ hình tròn, đáy nhỏ hơn miệng. Tuy nhiên, hiện nay, do khan hiếm gỗ và mất rất nhiều thời gian để hoàn thiện một cái chõ gỗ, trong khi không phải ai cũng biết đục loại chõ này, bà con đã sáng tạo đan chõ xôi bằng tre nứa thay thế chõ gỗ, vừa đơn giản, tiện dụng, thân thiện với môi trường, giá lại rẻ hơn so với chõ gỗ. Tuy nhiên, không phải ai cũng biết đan chõ, vì cần sự khéo tay, kỳ công từ việc chọn tre nứa, chẻ lạt, phơi lạt, đến việc đan, hoàn thiện cái chõ. Ông Tòng Văn Hịa, cũng là người chuyên đan chõ tre cho biết:  Để đan chõ tre thì phải chọn cây tre nứa (Mạy Mây) gióng dài, thẳng, cây tre già, không bị mối mọt, không bị cụt ngọn. Tre được mang về chẻ thành lạt, vót, đan thành 2 lớp: lớp ngoài chẻ tre sợi bé, phải đan rất công phu, đảm bảo về hình thức, bền, đẹp; lớp trong chẻ lạt sợi to, cứng hơn lớp ngoài nhưng cũng phải vót thật mịn, để cơm khi đã xôi chín, dẻo không bị dính chõ. Riêng lớp giữa được lót bởi một lớp bao dứa sạch, hoặc lớp vải để giữ nhiệt. Cho nên, để đan hoàn thành một cái chõ bình quân cũng phải mất từ 2 đến 3 ngày.  Ông Tòng Văn Hịa cho biết thêm: “Chõ gỗ làm rất khó, chỉ có đàn ông con trai mới làm được. Còn chõ nứa gọi là “ hay môi”, chõ này dùng ống nứa to, thẳng được đục thông 2 gióng thành một, dùng để xôi cách thuỷ các loại rau măng của, quả. Đối với chõ bằng gỗ, nếu lâu ngày không dùng dễ bị nứt nẻ, chính vì thế bây giờ bà con đã biết đan chõ bằng tre nứa, vừa tiện dụng, vừa dễ làm, dễ tìm vật liệu để đan, không ảnh hưởng đến cây gỗ to trong rừng”.

        Đi kèm với cái chõ xôi, phải có vỉ lót chõ được đan bằng tre mềm mỏng, có hình tròn, được đặt vào bên trong, dưới đáy chõ để khi đổ gạo vào xôi, hạt gạo không lọt xuống ninh được,  mà hơi nước vẫn có thể bốc lên từ miệng ninh, làm chín gạo đã được ngâm sẵn trước khi xôi.  Khi xôi cơm hoặc thức ăn, chỉ cần đổ lượng nước vừa đủ ngập khoảng 7-10 cm  trong ninh và phần miệng loe của ninh cũng đổ nước gần đầy. Khi đó chỉ việc đặt chõ xôi lên trên trên chiếc ninh, đặt ninh lên bếp để đun. Bà Tòng Thị Biên, chủ nhà hàng kinh doanh các món ăn dân tộc Thái ở bản Mòng, xã Hua La, thành phố Sơn La cho biết: “Tôi làm dịch vụ nhà hàng các món ăn dân tộc, chính vì thế riêng cái ninh, cái chõ xôi cơm thì không thể thiếu được để nấu xôi cho khách, cũng như phục vụ bữa ăn hàng ngày của gia đình. Khách đến nhà hàng, ai cũng hỏi ăn xôi, có người thì ăn xôi nóng, xôi nướng, người thì ăn xôi rán tuỳ thích. Gạo để xôi phải là loại nếp tan dẻo, thơm”.

        Hiện nay, chõ xôi đan bằng tre đã được đồng bào đem bán tại các chợ vùng cao hoặc bày bán tại các quầy hàng mây tre đan, thổ cẩm dân tộc. Giá thành của mỗi chõ xôi đan bằng tre chỉ dao động từ 150.000-200.000 đồng, trong khi giá chõ xôi bằng gỗ từ 300.000-500.000đ tuỳ theo kích cỡ to, nhỏ. Và những chiếc chõ xôi dù được đục từ gỗ, hay đan bằng tre, đã góp phần tạo nên những hình ảnh rất riêng chỉ có ở vùng cao./.