Manuyh lang ahay xay truih: Ađoo Ka đong vêy ta k’dua tơợ crâng chô đoọng ting pâh ooy bh’rợ cấp sắc tước ooy bh’rợ chr’năp n’lơơng, lâng acoon p’niên t’mêê n’niên âng pr’loọng đong ađoo c’la âng bh’rợ bhuôih. Ka đong xập đợ xa nấp tr’téc, năc dzợ bắc muy chr’đhung, muy bêệ p’nenh, chr’năp bhlâng năc gloọp ooy bran mặt muy bêệ k’bhêy mốp máp. Coh bâc chu lướt xó mút ha ađhăh grơơ, abhuy a lụ lâng pr’luh cr’ăy pa hư acoon manuyh coh bhươl cr’noon năc k’bhêy n’nâu vêy ta bhrợ cơnh bran mặt âng abhuy đoọng abhuy căh pân tước z’năh đhanuôr.

K’bhêy Ka đong vêy ta bhrợ ghit pa bhlâng, vêy cơnh cậ coh xoọc đâu coh pazêng bhươl cr’noon manuyh Dao năc đhiệp muy tước bơr bêệ pr’đươi Ka đong lâng đợ rau ng’điêng, căh vêy ngai công choom pay k’đhơợng đươi k’bhêy n’nâu. Bêl k’nặ bhrợ têng bhiệc bhan năc manuyh vêy ta k’dua đươi k’bhêy Ka đong năc ăt coh đong lâng căh choom đoọng ngai lêy ooy bran mặt. T’đui ooy c’bhuh manuyh Dao năc apêê đoo choom đươi k’bhêy vêy ta cooch bhrợ lâng n’loong, vêy ta bhrợ bâc pr’đươi cơnh t’ghê, biếu, xóc, bha ar cr’đe. Tiến sĩ Bàn Tuấn Năng, cán bộ học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh xay moon: “Coh bh’rợ cấp sắc âng c’bhuh manuyh Dao đươi p’rá Mùn năc vêy bơr cấp n’năc năc cấp Tam Nguyên lâng cấp Tam Thanh. Coh cấp Tam Thanh năc vêy manuyh Ka đong đoọng đương zup zooi. Đợ manuyh p’conh ta béch, choom pa prá, choom võ thuật năc vêy ta k’dua bhrợ Ka đong. Coh c’bhuh t’nơợt Ka đong zập bêl công vêy bơr anhi diic điêl ta đơc năc Màn sấy- Ka đong gì. Đươi tơợ t’nơợt, Ka đong pa choom ha acoon manuyh bâc rau xa nay chr’năp pr’hay âng lang manuyh.”

Coh bh’rợ cấp sắc âng manuyh Dào a doó dal coh chr’hoong Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, dợ ng’năl cơnh lơơng năc xay moon tô đớc a chăc âm đoọng ha k’coon pân juyh tơợ muy zệt c’moo têh ooy piing căh choom căh vêy ađoo đươi k’bhêy ka đong.

Lâh bâc cơnh bh’rợ coh bh’rợ cấp sắc, tước bêl acoon p’niên vêy ta pa xiêr tơợ tr’nợt dal, năc vêy muy cha năc manuyh đương t’goọ ch’gâr k’dua lâng năc 2 cha năc Ka đong diic điêl. Diíc điêl Ka đong ch’ploong coh toor đhị tr’nợt dal, g’rooh p’xó rau căh liêm crêê xoọc ăt đăn acoon p’niên. Tơợ tr’nợt dal acoon p’niên vêy ta p’lơơh, p’tộ ooy võng ga măc. Ka đong k’đhơợng bhượt văl vốch đhị zr’lụ acoon p’niên bếch coh j’nuum, n’jâh pazêng bêệ j’nuum, căt lơi angoon đoọng ha mếc pay acoon p’niên. Ka đong xoọc đêêc vêy bh’rợ năc cấp sắc đoọng ha acoon p’niên, Ka đong đoọng acoon p’niên cha, a ộm lâng p’too pa choom ha acoon p’niên: Tơợ đâu a may vêy ta cấp sắc, bơơn đươi tô, vêy a chăc, bơơn pa têệt lâng tô bhuh năc căh choom bhrợ bh’rợ n’lất n’mốp, năc liêm crêê lâng k’conh k’căn, tr’der cr’er, zup zooi manuyh n’lơơng…. Xang n’năc, Ka đong lâng pazêng apêê bhuôih đơơng âng acoon p’niên chô ooy đong đoọng bhrợ cớ bh’rợ bhuôih. Nghệ nhân dân gian Phàn Sào Quãng coh cr’noon Khâu Làn, chr’val Quyết Tiến, chr’hoong Quản Bạ, tỉnh Hà Giang prá: “Manuyh Dao zi vêy pêê rau a chăc, a chăc tr’nơơp vêy ta đơc xang bêl n’niên mơ pêê t’ngay, a chăc thứ bơr năc a chăc khai sinh, ha dợ a chăc thứ pêê năc cấp sắc đoọng vêy a chăc âm. Coh bh’rợ cấp sắc ađoo Ka đong vêy ta lêy cơnh manuyh abhô dang. N’loong bhrợ têng k’bhêy Ka đong năc n’loong Cà sẳng đéng, n’loong căh vêy axậ lâng chặt vaih coh crâng g’mrâng, n’loong ga măc mơ chom, ha dợ bha lâng năc ga măc mơ pa pan. Apêê đoo chô đơơng coọch boọc cơnh k’bhêy lâng vêy ta pa chăm lâng xọc âng ađhăh crâng căh cậ bha ar pr’họm t’viêng, bhrôông. Pr’loọng đong cu vêy muy bêệ k’bhêy Ka đong vêy ta đươi đoọng cấp sắc ha 7 lang manụyh.”

Lâng manuyh Dao Tuyển coh chr’hoong Phong Thổ, tỉnh Lai Châu. Ka đong căh muy n’leh coh bh’rợ cấp sắc ting n’năc năc dợ xay p’căh coh bh’rợ t’bil rau căh liêm crêê. Bh’rợ bhuôih rau liêm crêê coh pr’loọng đong năc vêy ta bhrợ coh muy t’ngay lâng c’la đong k’dua bơr cha năc manuyh tước bhuôih ga măc coh bhươl cr’noon. Xang bêl c’la đong ơy ra lăp liêm zập pazêng rau bha nuôih, manuyh bhuôih bha lâng k’dua pazêng apêê abhô dang, abhuục avuah năc chô lêy, zup zooi đoọng ha ađoo c’la đong. Manuyh bhuôih thứ bơr năc đươi k’bhêy Ka đong n’leh cơnh manuyh abhô dang, tước ooy pazêng pr’loộng đong k’bhộ k’van, k’coon ch’chau k’rơ, bhui har coh bhươl cr’noon nhăn rau pr’đoọng ha bơr anhi diic điêl n’năc. Pr’đươi xay moon đoọng ha rau pr’đoọng năc đợ cr’puột ch’neh, cr’liêng a tứch căh cậ zên. T’cooh Lý Quang Minh, coh cr’noon Hữu Nghị, thị trấn Phong Thổ, tỉnh Lai Châu xay moon: “Manuyh vêy ta lêy pay đoọng đươi k’bhêy Ka đong coh bh’rợ bhuôih âng pr’loọng đong năc manuyh choom t’nơợt, vêy c’rơ lâng bhrợ cha liêm choom bhlâng, diíc điêl liêm crêê, k’coon năc mamông k’rơ. Bêl tước ooy pazêng pr’loọng đong coh bhươl cr’noon manuyh đươi k’bhêy Ka đong năc p’gợt r’riu xul xay moon năc tước nhăn rau pr’đoọng.”

T’nơợt âng pazêng apêê Ka đong năc muy bh’rợ j’niêng cr’bưn chr’năp pa bhlâng. Pazêng t’nơợt công vêy bâc c’nặt lâng xa nay chr’năp pr’hay, pazêng vêy: Lướt pếch k’tiếc ruộng, cha bêệt lâng đươi k’bhêy đoọng diễn Ka đong. Coh bh’rợ n’nâu xay moon cr’noọ bh’rợ ty đanh ahay âng manuyh Dao bêl lướt tơơi ăt lâng ăt mamông. Đoọng vêy đợ rau cha, apêê đoo năc pa bhrợ lâng bh’rợ bhrợ p’căh cớ bh’rợ pếch k’tiêc, cha bêệt ha roo. Đoọng choom mamông, apêê bhrợ abhuy grơơ lâng c’rơ k’rơ pa bhlâng đoọng mặ zâl rau căh liêm crêê âng pleng k’tiêc, âng arọp, ađhăh đoọng zư lêy bh’nơơn bh’rợ pa bhrợ lâng n’niên k’coon. T’đui ooy cr’chăl, đợ bh’rợ n’nâu năc dzợ vêy t’nơợt nhập đồng căp oih, k’can n’jeh hương, cr’hơơng oih… Nâu đoo năc đợơj’niêng cr’bưn chr’năp vêy manuyh Dao prá p’rá Mùn zư đơc tơợ bâc lang manuyh n’nâu./.

Ka đong mặt nạ trong văn hóa tín ngưỡng của người Dao

thuộc phương ngữ Mùn

                                                                    Chẻo Thu

Người Dao phân chia thành hai phương ngữ, phương ngữ Miền và phương ngữ Mùn. Một trong những đặc điểm đặc biệt của người Dao thuộc phương ngữ Mùn (Có thể kể đến người Dao quần trắng, Dao áo dài, Dao tuyển, Dao thanh y…) là tại lễ cấp sắc, lễ cầu tự thường có sự hiện diện của một nhân vật được hóa trang, đeo mặt nạ sừng-hay còn gọi là Ka đong. Đây là một nhân vật thần bí được cả cộng đồng người Dao thuộc phương ngữ Mùn tôn trọng. Sự xuất hiện của nhân vật đặc biệt này được ví như sự  hiện diện của thần thánh tham gia góp công sức vào sự thành bại của các nghi lễ.         

Người xưa kể lại: Nhân vật Ka đong  được mời từ rừng về để tham gia lễ cấp sắc đến nghi thức ra đàn, ngã đàn, và chào đời đứa con mới của gia đình chủ lễ. Ka đong mặc bộ quần áo rách rưới, còn đeo theo một cái bị, một cái nỏ, đặc biệt có đeo một chiếc mặt nạ xấu xí. Trong quá trình di cư nhiều thú dữ, ác quỷ, ma quái và dịch bệnh làm hại người trong cộng đồng nên chiếc mặt nạ được làm như mặt của ma quỷ để ma quỷ không dám đến quấy rầy.

Chiếc mặt nạ Ka đong được làm rất kỳ công, thậm chí hiện nay trong mỗi làng người Dao chỉ có một đến hai cái mặt nạ Ka đong với những điều kiêng kỵ, không phải ai cũng được tùy tiện động đến hoặc đeo vào mặt. Trước khi xuất hiện làm lễ thì người được lựa chọn để đeo mặt nạ Ka đong phải ở trong buồng và tuyệt đối không để ai nhìn thấy mặt. Tùy theo từng nhóm Dao mà người ta có thể sử dụng mặt nạ đẽo bằng gỗ, gồm nhiều bộ phận, như sừng, râu, tóc, giấy tre. Tiến sĩ Bàn Tuấn Năng,  cán bộ học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh cho biết thêm:“Trong lễ cấp sắc cuả nhóm người Dao phương ngữ Mùn thì có hai cấp đó là cấp Tam Nguyên và cấp Tam Thanh. Trong cấp Tam Thanh  là phải có nhân vật Ka đong để hỗ trợ. Những người đàn ông giỏi giang, giỏi đối đáp, giỏi võ thuật sẽ được lựa chọn làm Ka đong. Trong đoàn múa Ka đong bao giờ cũng có một cặp vợ chồng gọi là “Màn sấy- Ka đong gì. Thông qua các điệu múa, Ka đong dạy con người bao nhiêu tri thức của cuộc đời.”

Trong nghi lễ cấp sắc của người Dao Áo Dài ở huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, nghĩa là nhập họ đặt tên âm cho người con trai từ mười tuổi trở lên không thể thiếu nhân vật đeo mặt nạ  Ka đong.

Trải qua rất nhiều bước trong nghi lễ cấp sắc, đến trước khi đứa trẻ rơi đài, sẽ có một người gõ trống mời và lần lượt 2  Ka đong sẽ xuất hiện đóng thành vợ chồng. Vợ chồng Ka đong chạy nhảy xung quanh ngũ đài hò hét xua đuổi mọi điều xấu đang ở gần đứa trẻ. Từ trên ngũ đài đứa trẻ xoay người, ngã xuống võng hình mạng nhện phía dưới. Ka đong cầm con dao dài đi lại gần chỗ đứa trẻ nằm trong chăn, vén từng lớp chăn rồi cắt cái lưới để đón đứa trẻ. Ka đong lúc này có nhiệm vụ cấp sắc cho đứa trẻ tái sinh, Ka đong bón đồ ăn, thức uống và căn dặn đứa trẻ “Từ nay con được cấp sắc, được nhập họ, được nhập tên, được tiếp nối dòng họ thì tuyệt đối không được làm điều xấu, phải hiếu thuận với cha mẹ, yêu thương giúp đỡ, cứu người…”. Sau đó, Ka đong và các thầy cúng đưa đứa con mới về gia đình để tiếp tục làm lễ. Nghệ nhân dân gian Phàn Sào Quãng ở thôn Khâu Làn, xã Quyết Tiến, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang cho biết thêm:“Người Dao chúng tôi có ba cái tên, tên thứ nhất được đặt sau khi sinh ba ngày, tên thứ hai là tên khai sinh, còn tên thứ ba là phải cấp sắc để có tên âm. Trong lễ cấp sắc nhân vật Ka đong được coi như đấng thần linh. Gỗ để làm mặt nạ Kađong là cây “Cà sẳng đéng” loại cây không có lá và mọc ở rừng sâu, gốc to bằng chén nhưng thân có thể to bằng diện tích cái bàn. Người ta mang về đẽo thành hình mặt nạ và được trang trí bằng lông của những con thú rừng hoặc giấy màu xanh, đỏ. Gia đình tôi có một cái mặt nạ Kađong được dùng cấp sắc cho 7 đời rồi”

Đối với người Dao Tuyển ở huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu. Ka đong không chỉ xuất hiện trong lễ cấp sắc mà còn không thể thiếu được ở lễ giải hạn và lễ cầu tự. Lễ cầu tự được tổ chức trong ngày và gia chủ bắt buộc phải mời hai thầy cúng lớn trong bản. Sau khi  gia chủ đã bày biện tươm tất các lễ vật người thầy cả cúng mời các vị tổ tiên, thần linh về phù hộ chứng giám cho buổi lễ cầu tự. Người thầy cúng thứ hai sẽ đeo mặt nạ Ka đong xuất hiện như một vị thần, đi đến các gia đình khá giả, vợ chồng con cái khỏe mạnh, hạnh phúc ở trong bản xin may về cho đôi vợ chồng đó. Vật tượng trưng cho may mắn thường là nắm gạo, quả trứng hay tiền. Ông Lý Quang Minh, ở thôn Hữu Nghị, thị trấn Phong thổ, Tỉnh lai Châu cho biết thêm: “Người được lựa chọn để đeo mặt nạ Ka đong trong lễ cầu tự phải là người rành các điệu nhảy múa, có sức khỏe và làm ăn phát đạt, vợ chồng thuận hòa, con cái khỏe mạnh. Khi đến các gia đình trong bản người đeo mặt nạ Ka đong sẽ lắc chuông kêu linh linh ra dấu tới xin may”

Điệu nhảy múa của các nhân vật Ka đong là một hình thức diễn nghi lễ rất đặc biệt. Các điệu nhảy múa cũng có nhiều phần mục và nội dung  độc đáo, bao gồm: đi cày, bừa, cấy, gặt và đeo mặt nạ để diễn Ka đong. Quá trình này thể hiện ký ức cổ xưa của người Dao trong quá trình di cư và sinh tồn. Để có cái ăn, họ phải lao động  bằng cách tái hiện lại  công việc cày, cấy. Để sinh tồn, họ phải biến thành quỷ dữ với những sức mạnh siêu phàm để chống lại thiên nhiên, gịăc giã, muông thú nhằm bảo vệ thành quả lao động và tiếp tục sinh con, đẻ cái. Tùy từng thời điểm, từng đám lễ còn có thể có màn múa nhập đồng để cắn lửa, nhai que hương, hòn than hồng đang cháy… Đây là những nghi lễ rất đặc biệt được nhóm người Dao phương ngữ Mùn lưu truyền từ nhiều đời nay./.