“ Tố hột tố hột…” năc xa nul tr’nơop âng bêệ kèn ha la, năc ma nưih Dao Thanh Y moon “ Cum bé”. Nâu đoo năc muy tr’coó xa nul pa bhlâng liêm cha chrih. Tu ma nưih Dao Thanh y năc muy plong kèn ha la bêl vel bhươl âi xoot pay xang ha roo a bhoo, năc tơơp tơợ c’xêê 9 tươc c’xêê 12 âm lịch. Nâu đoo công năc bêl đoọng đợ đha đhâm c’mâr Dao Thanh Y, k’đhơợng bêệ kèn ha la, plong dưr đơơr đợ xa nul grơm priêng xăl đoọng ha loom luônh t’ngay ha pruôt.

Kèn ha la năc râu tr’coó xa nul buôn lêy, doó bil cr’chăl bhrợ têng. N’đhơ cơnh đêêc, đoọng plong pr’hay, căh vêy u buôn, tu dzợ ting cr’đơơng ooy râu z’hai g’lăng bêl chơơih pay bha lâng kèn lâng ha la đoọng puôl loa kèn. Đoọng choom bhrợ bêệ kèn ha la, ma nưih bhrợ kèn năc choom chơơih bha lâng kèn năc lâng ra dzul n’juối 25 cm-30 cm. Muy n’đăh năc puôl nhâm lâng ha la chứa crang, ha la a tao căh cậ a roọng dưr vaih li đhơr cơnh loa. P’căn Phùng Thị Mản, ma nưih Dao coh chr’val Bắc Lãng, chr’hoong Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn đoọng năl: Coh c’năt acọ âng kèn bơơn chiah pa c’đă lâng đươi pla ch’piah bhrợ n’tác kèn đoọng bele plong dưr vaih xa nul. Acọ n’đăh muy năc bơơn var boọng k’tứi đoọng cha pị xa nul:“Đoọng choom bhrợ muy bêệ kèn ha la cơnh cr’noọ năc muy choom chơơih pay muy c’năt ra dzul griing n’đhang oó u răng, doó u coot, dal dâng 25-30 cm. c’năt ra dzul p’nong lâng vêy  boọ hôông năc bêl plong xa nul vêy dưr đơơr k’rơ liêm. Xang n’năc choom chơơc pay ha la atao căh cậ a roọng đoọng puôl váih bêệ kèn. Nđhơ cơnh đêêc, căh vêy ha la n’đoo công choom bhrợ kèn, năc choom chơơih ha la liêm, xang n’năc chêêc lơi hoọng ha la. Ha dang u xeu năc căh choom bhrợ kèn”.

Xa nul bêệ kèn ha la âng ma nưih Dao Thanh y năc đhêêng choom bhrợ t’vaih bơr bhr’ươr bha lâng. Kèn ha la pa căh đợ xa nul c’leh la lay âng crâng ca coong, năc ting z’hai lâng ma nưih plong. N’đhơ năc tr’cóo xa nul doó k’đhap bhrợ, n’đhang kèn ha la choom dưr đơơr đợ bhr’ươr grơm priêng. Ma nưih plong kèn ha la năc choom plong muy a đay, plong đh’rưah. N’đhơ năc bêệ kèn bơơn ma nưih Dao Thanh Y đươi dua cơnh muy râu chr’ơh, n’đhang dha nuôr năc muy bhrơ lâng đươi dua moot hân noo ha ot pa tươc hân noo ha pruôt tu ma nưih Dao Thanh Y moon, ha dang plong kèn ha la căh crêê bêl năc xa nul âng đoo buôn pay đơơh r’vai âng ha roo, a bhoo, bhrợ ha hân noo bil bal. A moó Phùng Thị Mai, vel Khe Phạ, chr’val Bắc Láng, chr’hoong Đình Lâp, tỉnh Lạng Sơn đoọng năl:“ Z’lâh c’moo c’xêê, pr’ăt tr’mông hiện đại, năc căh ta luôn bơơn bhrợ lâng đươi dua bêệ kèn ha la n’đhang loom luônh lâng râu p’têêt pa zum âng ma nưih Dao Thanh Y cơnh lâng bêệ kèn ha la công cơnh đêêc. Xa nul kèn ha la bơơn ma nưih Dao plong bêl hân noo xoot pay xang ă lưch, công năc bêl đha nuôr bơơn đhêy ăt. Pa bhlâng năc, coh bâc t’ngay ha pruôt, xa nul kèn ha la năc cớ bơơn plong bhrợ ha vel bhươl bhui har lâh…”

Moot apêê t’ngay ha pruôt, bêl xa nul kèn ha la dưr đơơr,cơnh năc bhrợ pa dưr loom ma nưih bhui har, bêl câ cơnh bhrợ ha loom ma nưih pr’ngâu xơợng râu bh’rợ tr’nêng âng  pr’ăt tr’mông. Coh pr’ăt tr’mong âng đha nuôr Dao Thanh Y, bêệ kèn ha la vêy chr’năp ma bhuy. A noo Bàn Hồng Lương coh chr’val Bắc Lãng, chr’hoong Đình Lập xay moon: bêệ kèn ha la cơnh năc ma nưih pr’zơc liêm pr’hay đoọng pa căh râu chăp nhêr, đợ râu chơớ hay, cr’noọ cr’niêng âng apêê đha đhâm c’mâr. Bâc bhr’ươr n’năc dưr t’meh loom ma nưih âi muy chu bơơn xơợng:“ Đợ đha đhâm c’mâr ma nưih Dao Thanh Y ta luôn đươi đợ xa nul kèn ha la xăl đoọng ha râu loom luônh âng acoon ma nưh. Ăt cơnh đêêc năc apêê đoo ma pr’too, pr’choom, loom luônh ha ngai âng đay chăp kiêng đhị xa nul ha la lâng t’ơơi cớ lâng xa nul kèn n’năc âh ha pêê đoo.”

Kèn ha la vêy chrnăp năc cơnh tu cơnh đêêc, nâu câi, đha nuôr Dao Thanh Y ta luôn zư đơc kèn ha la cơnh năc c’leh văn hóa liêm pr’hay âng acoon coh đay./.

Kèn lá cùng đồng bào Dao Thanh Y đón xuân về

                                                                            PV Chẻo Thu

Người Dao Thanh Y  là một nhánh của người Dao có bộ trang phục ít thêu hoa văn thổ cẩm nhất và cũng là nhánh người Dao không có nhiều bộ nhạc cụ. Tuy nhiên, người Dao Thanh Y lại có một loại nhạc cụ rất độc đáo, đó là chiếc kèn lá chỉ được sử dụng khi các gia đình người Dao đã thu hoạch xong mùa màng và chuẩn bị đón xuân. 

  “Tố hột tố hột.....” là âm thanh đầu tiên của cây kèn lá, mà người Dao Thanh Y gọi “Cum bé”. Đây là một loại nhạc cụ đơn sơ, nhưng rất độc đáo. Bởi người Dao Thanh Y chỉ thổi chiếc kèn lá khi bản làng đã thu hoạch xong mùa màng, bắt đầu từ tháng 9 đến tháng 12 âm lịch. Đây cũng là dịp để những chàng trai, cô gái Dao Thanh Y, cầm chiếc kèn lá, tấu lên những âm thanh trầm bổng thay lời tâm tình ngày xuân.

Kèn lá là loại nhạc cụ đơn giản, dễ tìm, không mất thời gian chế tác. Tuy nhiên, để thổi hay, trọn vẹn một điệu nhạc thì không đơn giản, bởi còn tùy thuộc vào sự khéo léo khi chọn thân kèn, và lá để cuốn loa kèn.  Để làm được chiếc kèn lá, người làm kèn phải chọn thân kèn bằng tre, nứa dài 25cm- 30cm. Một đầu được cuốn chặt bằng lá dứa rừng, lá mía, hoặc lá bông lau thành hình chiếc loa. Bà Phùng Thị Mản, dân tộc Dao Thanh Y ở xã Bắc Lãng, huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn cho biết: Ở phần đầu của chiếc kèn được gọt mỏng và dùng dao sắc cắt lưỡi kèn để khi thổi tạo ra âm thanh. Phần đuôi của chiếc kèn lá được khoét một lỗ nhỏ để tạo vần nhịp:“ Để làm được một chiếc kèn lá như ý thì cần phải chọn một đoạn tre già nhưng phải còn tươi, không bị sâu, dài khoảng 25cm-30cm, đoạn tre tròn và có độ rỗng rộng thì khi thổi âm thanh phát ra mới trầm bổng như ý được. Sau đó phải lựa lá mía hoặc lá bông lau để cuốn thành chiếc kèn đơn sơn. Tuy nhiên không phải lá cây nào cũng làm được kèn, phải chọn lá phù hợp, còn nguyên vẹn và tươi tốt, sau đó tước bỏ sống lá. Nếu lá héo thì không thể làm được kèn”

Âm vực chiếc kèn lá của người Dao Thanh Y chỉ có thể tạo ra hai giai điệu chính. Kèn lá diễn tả những âm thanh mang nét đặc thù của tự nhiên, tùy theo tài nghệ và tâm trạng người thổi. Tuy là nhạc cụ đơn giản, nhưng kèn lá có thể  phát ra những giai điệu trầm bổng. Người sử dụng kèn lá để độc tấu hoặc có thể thổi đôi. Mặc dù chiếc kèn lá được người Dao Thanh Y sử dụng như một loại đồ chơi, nhưng bà con chỉ làm và sử dụng vào mùa đông cho đến mùa xuân bởi người Dao Thanh Y quan niệm rằng, nếu thổi kèn lá không đúng mùa thì âm thanh của nó sẽ lấy đi cái hồn của cây lúa, cây ngô, làm cho mùa màng thất thu. Chị Phùng Thị Mai, thôn Khe Phạ, xã Bắc Láng, huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn cho biết thêm:“Trải qua thời gian, thay đổi của cuộc sống hiện đại, lại không thường xuyên được làm và sử dụng chiếc kèn lá nhưng tình yêu và sự gắn bó của  người Dao Thanh Y với cây kèn lá vẫn vậy. Tiếng kèn lá được người Dao cất lên khi mùa màng đã thu hoạch xong cũng là khi bà con được nghỉ ngơi. Đặc biệt, trong những ngày xuân, tiếng kèn lá lại được cất lên khiến cho bản làng càng náo nhiệt, vui tươi”

Vào những ngày xuân, khi tiếng kèn lá cất lên với những tiết tấu, giai điệu khác nhau, khi như thôi thúc lòng người, khi lại lắng đọng, thong thả ví như cuộc sống bình dị vốn có ở miền sơn cước. Trong đời sống của đồng bào Dao Thanh Y, chiếc kèn lá ẩn chứa ý nghĩa thiêng liêng. Anh Bàn Hồng Lương ở xã Bắc Lãng, huyện Đình Lập chia sẻ:Chiếc kèn lá như là người bạn thân thiết để bày tỏ những cảm xúc yêu thương, những nhớ mong, khát vọng của các chàng trai, cô gái. Những giai điệu ấy còn đánh thức tiếng lòng của bất kỳ ai đã một lần được nghe:“Những chàng trai, cô gái người Dao Thanh Y thường dùng những âm thanh kèn lá thay cho lời tâm tình, trò chuyện trong những đêm hẹn hò. Cứ thế họ nhắn nhủ tâm tư, tình cảm cho người mình yêu mến thông qua tiếng kèn lá và đáp lại tiếng kèn ân tình đó từ đối phương”

Kèn lá có ý nghĩa là vậy nên ngày nay, đồng bào người Dao Thanh Y luôn gìn giữ chiếc kèn lá như nét văn hóa đặc sắc của dân tộc mình./.