Ngói âm dương dzợ ta moon nắc ngói máng, nắc pr’đươi xây dựng ty chr’nắp đoọng cha tốp đợ chr’tốp đông đh’rơơng âng đhanuôr acoon cóh Tày, Nùng. Bh’rợ bhrợ ngói âm dương nắc ơy váih cóh đâu cr’chăl đâu k’ha riêng c’moo. Lâng k’dâng lấh 50 pr’loọng đhanuôr bhrợ bh’rợ tr’nêng, đhị chr’val Quỳnh Sơn, chr’hoong Bắc Sơn zâp t’ngay dzợ r’rộ r’răm đợ xe âng đơơng đoọng ha thị trường cóh tỉnh lâng zâp tỉnh lơơng. T’coóh Hoàng Công Ngọc, 38 c’moo, manưíh vêy lấh 60 c’moo ặt pazưm bhrợ lâng bh’rợ bhrợ ngói đoọng năl: Bh’rợ nâu lướt moót ooy zr’lụ k’tiếc Bắc Sơn đenh ặ. Zr’lụ k’tiếc đăn k’noong k’tiếc 2 chr’val Long Đống lâng Quỳnh Sơn vêy 2 râu k’tiếc liêm glặp lâng cr’noọ bh’rợ k’đươi moon bhrợ ngói. Zâp apêê bhrợ têng bêl ahay nắc lêy pa tộc bhrợ têng, ta moóh pa choom bhrợ ngói bấc đhị, xang nặc nắc bhrợ têng đợ ngói âm dương chr’nắp lalay cóh k’tiếc Lạng: “Bêl ahay, apêê t’coóh t’ha moon nắc ngói máng, đợ t’tưn nắc moon ngói âm dương tu bêl cha tốp ngói nắc vêy ngói bh’rập, ngói p’lang. Manứih Tày bấc lêy xoọc đâu ắt cóh đông đh’rơơng, ha dợ đông đh’rơơng ty chr’nắp nắc lêy đươi lâng ngói âm dương, tu u hil, bêl boo đoọ tr’dzật đác, p’răng nắc đha hư tưn taách.”

Zâp đhị bhrợ ngói nắc buôn lêy pazưm 2-3 pr’loọng đông tô bhúh pazưm bhrợ. Zâp đhị bhrợ vêy mơ 40-60 r’bhâu cr’liêng ngói. Đoọng bhrợ chr’tốp ngói liêm nhâm nắc bhiệc tr’nơợp lêy pay k’tiếc, k’tiếc cắt patứi đoọng lơi jợ đhêl nha nhar, xang nặc tưới đác ủ đợc 20 t’ngay đoọng k’tiếc r’boọt, bêl t’pứih bhrợ ngói liêm nhâm, xang nặc lêy đh’đơợ đoọng k’tiếc hr’lục liêm ma mơ lâng r’boọt. Xang bêl k’tiếc ơy bơơn bhrợ r’boọt nắc đợ apêê thợ cóh đâu t’mốt cóh khuôn đương mơ goóh lâng t’moóh cóh boọng t’pứih pa goóh nhâm mâng. Bh’rợ pa goóh t’pứih nâu k’đươi moon liêm chr’nắp đắh bhiệc bhrợ, t’coóh Hoàng Công Ngọc moon: “Lâng boọng bhrợ têng n’vil nắc ngói lêy ra pặ đh’rứah cơnh bh’rập p’ngan, hân đhơ cơnh đêếc nắc lêy bh’rập ha cơnh đoọng tíh liêm, ha dang bh’raapj u’văng nắc ngói buôn cr’đoóh, ha voóh. Tr’nơợp lêy óch tr’xin, bêl lêy zâp c’lâng pa glúh gr’doọc lứch g’doọc đác bhoọc, váih pr’hoọm rơợc nắc lêy câm t’bấc óih. Hân đhơ cơnh đêếc, bêl lêy cóh boọng câm óih ang rơợng óih, zâp đhị boọng câm bhrợ nâu váih pr’hoọm bhoọc bhrộ nắc lêy câm óih tr’xin, ha dang câm rơợng nắc ngói cóh cr’loọng chô r’boọt cớ, cắh dzợ u liêm.”

Xoọc cóh vel đông chr’val Long Đống, chr’hoong Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn vêy pr’loọng đươi dua đông đh’rơơng bơơn lấh 98%, ooy đâu chrooi pa xoọng ga mắc chr’nắp đoọng zâp pr’loọng đông zư đợc lâng đươi dua ngói âm dương ahay. P’căn Dương Hồng Hạnh, Phó trưởng Phòng Thông tin lâng Văn hoá chr’hoong Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn đoọng năl, vel đông nắc ơy vêy đợ bh’rợ lêy cha mêết c’lâng pa dưr pa xớc, zư lêy bh’rợ bhrợ têng ty chr’nắp lâng âng đơơng vel bhrợ têng ngói âm dương đhị chr’val Long Đống váih đợ bh’nơơn pr’đươi du lịch ooy cr’chăl nâu a’tốh: “Ooy cr’chăl nâu a’tốh azi nắc t’bhlâng xay moon đoọng đhanuôr bơơn lêy đợ bh’rợ chr’nắp âng đhr’nông đông đh’rơơng cha tốp lâng ngói âm dương. Đh’rứah lâng nâu nắc azi vêy xay moon ooy UBND chr’hoong pazưm lâng Sở Ngoại vụ bhrợ pa dưr bh’rợ zư lêy pa dưr vel bhươl bh’rợ tr’nêng ty chr’nắp cóh vel đông, t’đang k’đươi zooi zúp zên bhrợ. Azi cung bhrợ têng, pa dưr pa xớc du lịch lêy chi ớh đhị vel bhrợ ngói âm dương.”

Acoon cóh Tày vêy buôn xay moon “Mừng chắc, câu chắc, pài ngoạ chắc”, nâu đoo nắc: Amay năl, acu năl, chr’tốp ngói cung năl. Nắc lêy chr’tốp ngói cơnh mưy râu lêy cha mêết, cắh mưy bhrợ cha groong đoọng ha coon manứih nắc dzợ đợ râu bhui har, ta u loom, ooy đợ c’moo c’xêê liêm pr’hay bêl ahay. Âm dương pazưm liêm nhâm cung nặc cr’noọ cr’niêng âng manứih Việt ooy mưy pr’loọng đông chắp nhêr đh’rứah, pazưm liêm ta níh, têêm ngăn. Tơợ bh’rợ đông đh’rơơng cóh đhanuôr k’coong ch’ngai tước zâp bh’rợ xoọc đâu pazưm bhrợ, chr’tốp ngói âm dương dzợ nặc c’léh bh’rợ liêm chr’nắp âng k’tiếc lâng plêệng âng đơơng râu tin đươi ooy mưy pr’ắt tr’mung têêm ngăn./.

Độc đáo nghề làm ngói âm dương của người Tày, Nùng xứ Lạng

CTV Mai Linh

Huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn không chỉ nổi tiếng với những di tích lịch sử mà còn được biết đến với nghề làm mái ngói âm dương. Trải qua bao thăng trầm, nghề làm ngói tưởng chừng như đã bị mai một bởi sự ra đời của nhiều loại ngói mới và tấm lợp pro xi măng, mái tôn đang thịnh hành. Thế nhưng đến nay, tại vùng đất Bắc Sơn hàng trăm năm nay vẫn tồn tại một ngôi làng nổi tiếng với nghề làm ngói âm dương của đồng bào Tày, Nùng.

Ngói âm dương hay còn gọi là ngói máng, là vật liệu xây dựng truyền thống để lợp những mái nhà sàn của đồng bào dân tộc Tày, Nùng. Nghề làm ngói âm dương đã xuất hiện ở đây cách đây hàng trăm năm. Với khoảng hơn 50 hộ dân làm nghề, tại xã Quỳnh Sơn, huyện Bắc Sơn hàng ngày vẫn nhộn nhịp xe chở ngói cung cấp cho thị trường trong tỉnh và các tỉnh lân cận. Ông Hoàng Công Ngọc (83 tuổi), người có hơn 60 năm gắn bó với nghề làm ngói cho biết: Nghề này du nhập vào vùng đất Bắc Sơn từ lâu. Vùng đất thuộc khu giáp ranh hai xã Long Đống và Quỳnh Sơn có loại đất sét rất phù hợp với yêu cầu, kỹ thuật làm ngói. Các nghệ nhân xưa đã mày mò học hỏi kiểu dáng mái ngói ở nhiều nơi, sau đó sáng chế ra những viên ngói âm dương đặc trưng miền sơn cước xứ Lạng.“Trước đây các cụ gọi là ngói máng, sau này gọi là ngói âm dương bởi trong cách lợp ngói có viên úp, viên ngửa. Người Tày đa số hiện nay vẫn ở nhà sàn, mà nhà sàn truyền thống tất yếu là dùng ngói âm dương bởi ngói này ưu điểm nhẹ, kín, mùa mưa không dột, mùa hè thì thoáng mát.”

Mỗi lò ngói thường tập trung 2-3 gia đình họ hàng làm chung. Mỗi lò nung chứa từ 40.000 - 60.000 nghìn viên ngói. Để làm mái ngói tốt thì khâu đầu tiên là phải chọn được đất, đất được thái nhỏ để loại bỏ đá sỏi, sau đó tưới nước ủ 20 ngày để đất dẻo, khi nung ngói sẽ không bị sống, sau đó mới giẫm sao cho đất được trộn đều và dẻo quánh. Sau khi đất đã được làm dẻo sẽ được những người thợ ở đây đóng vào khuôn, đợi khô và cho vào lò nung. Công đoạn nung đòi hỏi yêu cầu cao nhất về kỹ thuật, ông Hoàng Công Ngọc nói:“Đối với lò đun tròn thì ngói được xếp vào nhau như là úp bát nhưng phải úp sao cho thẳng, nếu úp cong thì ngói sẽ bị nứt nẻ, đổ vỡ. Ban đầu nung phải đốt từ từ khi nào thấy các ống hơi hết khói nước màu trắng, chuyển sang màu vàng thì tăng củi lên dần dần. Nhưng khi thấy lò đỏ sáng, các vách lò chuyển màu bạc thì lại phải đốt từ từ, nếu đốt to lửa quá thì ngói bên trong lại nhão ra, đổ và méo mó.”

Hiện trên địa bàn xã Long Đống, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn có hộ sử dụng nhà sàn chiếm trên 98%, trong đó phần lớn các gia đình vẫn duy trì sử dụng ngói âm dương truyền thống. Bà Dương Hồng Hạnh, Phó trưởng Phòng Thông tin và Văn hóa huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn cho biết, địa phương đã có những đề án định hướng, phát huy bảo tồn làng làm nghề truyền thống và đưa làng ngói âm dương tại xã Long Đống thành sản phẩm du lịch trải nghiệm trong thời gian tới:“Trong thời gian tới chúng tôi sẽ tiếp tục tuyên truyền để đồng bào thấy được vai trò và ý nghĩa của ngôi nhà sàn được lợp bằng ngói âm dương. Cùng với đó chúng tôi sẽ tham mưu UBND huyện phối hợp với Sở Ngoại vụ xây dựng đề án bảo tồn phát huy làng nghề truyền thống của địa phương, kêu gọi nguồn kinh phí. Chúng tôi cũng sẽ quy hoạch, định hướng phát triển du lịch tham quan trải nghiệm tại làng làm ngói âm dương.”

Người dân tộc Tày có câu “Mừng chắc, câu chắc, pài ngọa chắc” (mày biết, tao biết, mái ngói biết), nghĩa là mái ngói như một nhân chứng lặng thầm, không chỉ chở che cho con người mà còn cả những vui buồn, ký ức tốt đẹp theo tháng năm. Âm dương hài hòa cũng là mơ ước của người Việt về một gia đình trên kính dưới nhường, hòa hợp, hạnh phúc. Từ công trình nhà sàn ở người dân miền núi đến các công trình hiện đại kiến trúc kết hợp, mái ngói âm dương còn là biểu tượng sự cho hòa hợp giữa đất và trời mang theo niềm tin về một cuộc sống yên bình, giản dị và đậm nét truyền thống./.