Xooc đâu, coh tỉnh Ninh Thuận vêy 2 đhị bhrợ bhuôih ha roo t’mêê cơnh lâng đợ c’leh la lay, năc vel Gia Ró, chr’val Ma Nới, chr’hoong Ninh Sơn lâng vel Là A, chrval Phước Hà, chr’hoong Thuận Nam.

Đhr’niêng cha ha roo t’mêê buôn ta bhrợ moot x’ría hân noo xoot pay ting cr’chăl 3 c’moo, 5 c’moo, 7 cmoo căh cậ 10 c’moo muy chu, ting ooy pr’đơợ âng zâp pr’loọng đong. Coh đhr’niêng bh’rợ, tr’coó xa nul mã la năc râu bha lâng lâng ma bhuy.

Ma nưih Raglai lêy mã la năc râu p’têêt bhlưa acoon ma nưih lâng a bhô dang tu ha dang kiêng pa prá căh câ zươc ga vơh a bhô dang n’hâu năc pooh mã la. Đh’rưah lâng, apêê đoo công lêy c’bhuh mã la năc muy pr’loọng đong ting n’đăh ca căn. Ting cơnh moon âng đha nuôr, bêệ grờm vêy bhrợ bh’rợ ca căn, xang năc tươc ca coon t’ha, ca coon p’pâng, tươc ca coon t’lach x’ría bhlâng vêy xa nul priêng bhlầng.

Pr’loọng đong a noo Bà Rá Thừa, tô gộ Chamalé, ăt coh vel La A, chr’val Phước Hà, chr’hoong Thuận Nam, ra văng xoót ha roo. Xoot ha roo ha rêê c’moo đâ công crêê bêl cr’chăl 3 c’moo, tô gộ a noo bhrợ đhr’niêng bhuôih ha roo. Bơơn xoot pay m’mơ, zêng đơơng t’moot đơc ooy zơng. Pr’loọng đong căh ha vil ra văng muy bơr đhr’niêng đoọng bhuôih a bhô dang, zươc đoọng đơơng âng mã la tươc pooh hơnh deh.

Cơnh lâng a noó Bà Rá Thừa, mã la năc tr’coó xa nul ma bhuy, muy bêệ bơơn lêy cơnh muy a bhô dang lâng năc đhêêng vêy xa nul âng đoo a năm vêy choom xăl đoọng ha p’rá âng acoon ma nưih đoọng pa prá lâng a bhô dang:  “ Pr’loọng đong cu năc tô gộ Chamlea, vêy 5 bêệ mã la lâng 5 cha năc pooh. Buôn nì, đhr’niêng pooh mã la coh Phước Hà năc 4 a năm, n’đhang tu cơh đong vêy 5 cha năc tu cơnh đêêc vêy 5 bêệ. Bêệ thứ 5 năc pa căh đoọng ha ma nưih ca conh, buôn lươt x’ría bhlâng. Tr’nơơp bhlâng năc a mế xang n’năc tươc ca coon t’ha, cacoon p’pâng, ca coon t’lach”.

Ting đong pa chăp ch’mêêt lêy văn hóa ty đanh Nguyễn Hải Liên, coh apêê đhr’niêng bh’rợ, bhiêc bhan crêê tươc hân noo tơơm chr’noh âng ma nưih Raglai, căh choom căh vêy mã la. Bhiêc bhan cha ha too t’mêê năc muy cơnh pa đhang moon, tu coh đêêc k’độ vêy bâc râu văn hóa ty đanh âng đha nuôr. Bêl bhuôih, lâh bha nuôih cơnh a vị t’mêê, a bhoo, a oc, a tưch, n’dza năc bha nuôih tr’nơơp bhlâng choom vêy năc mã la. Buôn nì, vêy 2 bài mã la bơơn đươi dua bha lâng coh đhr’niêng n’nâu năc “ da-a Pô trun” ( k’đươi a bhô dang xiêr) lâng bài m’muy cớ “ Damdara” xa nul u nhoot bhui har lâh.

T’cooh Tà Thía Banh đoọng năl, đhr’niêng bhuôih ha roo  n’jưah đơơng âng c’bhuh tô gộ, n’jưah đơơng âng văn hóa la lay âng ma nưih Raglai. Đha lum n’nâu, apêê đoo tươc lum t’mooh lâng đh’rưah ộm n’dza, pooh mã la lâng múa hát toong ha dum đoọng ha vil râu ga lêêh ga lêêng zâp t’ngay, tr’hơnh tr’deh râu liêm crêê bhlâng coh c’moo t’mêê lâng đh’rưah moot bhrợ cr’chăl bhrợ têng t’mêê.

Ma nưih Raglai hâng hơnh vêy mã la coh c’bhuh tr’coó xa nul ty đanh âng đay./.

Mã la, nhạc cụ độc đáo của người Raglai

Người Raglai có nhiều loại nhạc cụ độc đáo như: chiêng Mã La, đàn đá, kèn sarakel, đàn Chapi...luôn được trình tấu trong các dịp lễ hội bỏ mả, lễ mừng lúa mới, hát sử thi…Trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào Raglai, nhạc cụ luôn là của quý, là vật thiêng, là người bạn tâm giao không thể thiếu. Trong đó, Mã la được coi là tài sản quý, là vật thiêng thay thế dân làng giao tiếp, kết nối các đấng siêu nhiên, mong cho dân làng làm nương làm rẫy được mùa bội thu. Mời bà con và các bạn cùng tìm hiểu về Mã La, một loại nhạc cục độc đáo của người Raglai.

Hiện nay, ở tỉnh Ninh Thuận có 2 nơi làm lễ cúng đầu lúa với những nét đặc trưng riêng, là làng Gia Ró, xã Ma Nới, huyện Ninh Sơn, và thôn Là A, xã Phước Hà, huyện Thuận Nam.

Lễ ăn đầu lúa (hay ăn lúa mới) thường diễn ra vào cuối mùa vụ sản xuất nương rẫy theo chu kỳ 3 năm, 5 năm, 7 năm hoặc 10 năm một lần, tuỳ theo điều kiện kinh tế của mỗi gia đình. Trong nghi thức lễ, nhạc cụ mã la đóng vai trò chủ đạo, là vật thiêng.

Người Raglai coi mã la là cầu nối giữa con người với thần linh vì nếu muốn nói chuyện hoặc cầu xin thần linh ban cho ân huệ gì đều phải tấu mã la. Đồng thời, người ta cũng xem bộ mã la là một gia đình mẫu hệ. Theo cách gọi của đồng bào, chiếc trầm nhất có vai trò là mẹ, kế tiếp là con cả, con giữa, đến con út cuối cùng có âm thanh cao nhất.

Gia đình anh Bà Rá Thừa, thuộc tộc họ Chamalé, ở thôn Là A, xã Phước Hà, huyện Thuận Nam, chuẩn bị thu hoạch rẫy. Thu hoạch mùa rẫy năm nay cũng đúng vào chu kỳ 3 năm, tộc họ  anh làm nghi thức cúng đầu lúa. Thu hoạch được bao nhiêu nông sản, đều đem cất giữ trong kho. Gia đình không quên chuẩn bị một số lễ vật để cúng ông bà, tổ tiên, xin phép đem mã la xuống đánh mừng ngày vui.

Đối với anh Bà Rá Thừa, mã la là nhạc cụ thiêng, mỗi chiếc được coi như một vị thần và chỉ có âm thanh của nó mới có thể thay lời nói của con người để giao tiếp với thần linh: “ Gia đình tôi thuộc tộc họ Chamalea, có 5 cái Mã la và 5 người đánh. Thông thường, phong tục đánh Mã la ở Phước Hà là 4 người thôi, nhưng vì ở nhà có 5 người nên có 5 cái. Cái thứ 5 là tượng trưng cho người cha, thường đi cuối cùng. Đứng đầu là mẹ rồi đến con trưởng, con giữa, con út”.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hải Liên, trong các nghi lễ, lễ hội liên quan tới chu kỳ cây trồng của người Raglai, không thể thiếu vắng mã la. Lễ hội ăn mừng lúa mới là một ví dụ điển hình, bởi ở đó chứa đựng nhiều giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào. Khi cúng, ngoài các lễ vật như cơm mới, bắp, heo, gà, rượu cần thì vật đầu tiên phải có là mã la. Thông thường, có 2 bài mã la được sử dụng chính trong lễ này là “ da –a Pô trun” (mời Ngài xuống), và bài thứ 2 “ Dam dara” tiết tấu vui hơn. 

Ông Tà Thía Banh cho biết, lễ ăn đầu lúa vừa mang tính chất cộng đồng gia tộc, vừa mang giá trị văn hóa riêng của người Raglai. Dịp này, họ đến thăm hỏi và cùng nhau uống rượu cần, đánh mã la và múa hát thâu đêm để quên đi lao động vất vả, những lo âu hằng ngày, chúc nhau những lời tốt đẹp nhất trong năm mới và cùng bắt tay vào chu kỳ sản xuất mới.

Người Raglai tự hào có mã la trong kho tàng nhạc cụ truyền thống của họ./.