Đhr’nông đông đh’rơơng âng t’coóh Hồ Thoong ắt đhị toor acoon bha đưn cóh vel Hà Vi, chr’val Dân Hoá, chr’hoong Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình. T’coóh Hồ Thoong đoọng azi lêy bha ar  hi la cơợng 200 trang, dal k’dâng 50 cm, zâp trang bhứah k’dâng 5 cm bơơn xrặ 4 chữ. Bha ar nâu nắc đươi lâng a’ngoọn lêy tắc zư đợc zâp trang bha ar đh’rứah liêm, bêl cắh đươi dua, bha ar nâu nắc lêy ra pặ đợc liêm cơnh n’coo am. 2 bìa bha ar ta bhrợ lâng 2 c’nắt n’loong cơnh chr’tốp đông lâng pa chăm bhrợ la liêm. ta moóh Hồ Thoong ooy đắh bha ar nâu ha mơ đenh, nắc t’coóh moon: Ađay cung cắh năl liêm gít ha mơ đenh, bha ar nâu nắc t’coóh đenh lấh mơ acu, nắc k’ha riêng c’moo ơy: “Dưr pậ acu lêy ơy ặ váih bha ar hi la nâu. Xơợng k’conh cu moon nắc bêl lang apêê a’bhướp a’dích ahay lướt bhrợ đắh Lào. T’coóh kiêng bhrợ ha cơnh đoọng acoon a’châu năl đợ apêê ơy moon pa choom k’coon cha châu tơợ ahay bhrợ ha cơnh ha dợ xoọc đêếc apêê ma ha ul, hăl, zên bạc cắh váih, cha nêếh cắh váih, tơợ tr’pang têy bhrợ pa dưr ha cơnh nắc p’too pa choom k’coon cha châu dưr liêm, váih đông xang.”

Ảnh: Hải Thanh

  Râu bhrợ zâp ngai c’jựch lêy nắc hân đhơ lướt zi lấh k’ha riêng c’moo nắc bha ar nâu zêng lêy dzợ la liêm, doọ râu ma hư zớch, chữ xrặ cung dzợ n’léh liêm gít. T’coóh Hồ Thoong bơơn xơơng a’conh a’bhướp đui truíh, hi la đoọng bhrợ bha ar nâu nắc pay tơợ mưy râu t’nơơm vêy hi la độp cơnh hi la k’bhông, âng đơơng ủ đợc mưy c’moo nắc lêy pay bhúah pa goóh. Bút xrặ nắc lâng c’nắt nam bhrợ pa tóch,m manứih xrặ lêy xrặ liêm gít, lêy pay zâp cr’liêng chữ, zâp ký tự đoọng xrặ cóh hi la nâu, xang nặc pay mực tàu hr’lục lâng mật âng a’xiu mamung cóh tâm đoọng bhrợ t’váih chữ. Đoọng bhrợ bha ar hi la nâu nắc bil tước ka c’moo. Bấc chu lêy tr’xăl đông xang, zi lấh boo túh lâng lấh mơ nắc tr’zêl tr’penh zr’nắh zr’dô, lướt ha ooy, Hồ Thoong cung âng đơơng bha ar nâu, zư đợc đợ xa’nay t’ruíh lịch sử, râu văn hoá âng manứih Khùa: “Cóh bha ar nâu apêê moon, bêl ahay zước nhăn manứih, xay xơ váih bấc cơnh cắh liêm crêê, hân đhơ cơnh đêếc, cóh bha ar nâu vêy moon pa choom đoọng, ha dang vêy nắc bhrợ, ha dợ cắh nắc oó bhrợ, oó chấc t’bhlâng bhrợ cơnh apêê lơơng. Vêy c’nắt nắc pa choom đoọng k’coon cóh đông, k’coon cắh xơợng nắc oó lêy moon p’renh, lêy moon tr’xin, moon k’rơ nắc ađoo k’pân. Nắc moon p’too cơnh đêếc.”

Ảnh: Hải Thanh

  Tước đâu, cắh dzợ ngai đọc chữ xrặ cóh hi la. Hân đhơ cơnh đêếc, bha ar nâu bơơn ta zư đợc tơợ lang nâu tước lang n’tốh cung moon p’too zâp lang p’niên hay k’noọ ooy lịch sử lâng zâp râu chr’nắp văn hoá âng manứih Khùa. T’coóh Cao Văn Chương, Phó Chủ tịch UBND chr’val Dân Hoá, chr’hoong Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình moon: “Chr’val cung ơy tr’lưm, xay moon đoọng ha zâp pr’loọng đông t’bhlâng zư lêy m’ma cơnh mưy râu pr’đươi cr’van, mưy râu văn hoá xoọc ặt váih, zư đợc đhị chr’val, t’bhlâng zư lêy liêm choom tơợ lang nâu tước lang n’tốh”./.

Người lưu giữ cuốn sách lá cuối cùng của người Khùa

                                                                CTV Phương Thảo

Cuốn sách lá cuối cùng được coi là báu vật trăm năm của người Khùa hiện đang được lưu giữ ở huyện Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình. Và người cất giữ cẩn thận cuốn sách quý này là ông Hồ Thoong, sống ở thượng nguồn Sông Gianh.

Căn nhà sàn của ông Hồ Thoong nằm chênh vênh bên con dốc ở bản Hà Vi, xã Dân Hoá, huyện Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình. Ông Hồ Thoong cho chúng tôi xem cuốn sách lá dày 200 trang, dài khoảng 50 cm, mỗi trang rộng khoảng 5cm được viết 4 hàng chữ. Cuốn sách này dùng dây để xâu các trang sách lại với nhau, khi không sử dụng, sách được xếp lại gọn như ống tre. Hai bìa sách được làm bằng hai thanh gỗ hình mái nhà và trang trí rất công phu. Hỏi Hồ Thoong về tuổi đời của cuốn sách, già lắc đầu: “Mình không biết chính xác, sách hắn già hơn mình, phải cả trăm tuổi rồi”. “Lớn lên tôi đã thấy sách lá này rồi. Nghe ông bố nói là thời ông cố đi hoạt động bên Lào. Ông muốn làm sao để con cháu biết những người đã dạy dỗ con cháu từ xưa rất xưa họ làm thế nào mà hồi ấy người đói khát, tiền bạc không có, gạo cơm không có, từ bàn tay làm nên mà sao họ lại giáo dục con cháu nên người, nên nhà nên cửa.”

Điều khiến mọi người rất ngạc nhiên là dù trải qua cả trăm năm nhưng cuốn sách hầu như còn nguyên vẹn, không hề bị mối mọt, chữ viết cực kỳ sắc nét. Ông Hồ Thoong được nghe cha ông kể lại, lá để làm sách lấy từ một loại cây có lá giống cây dừa, đem ủ đủ 1 năm trời mới mang ra sấy khô. Bút để viết là thanh sắt mài nhọn, người viết phải thận trọng, lựa chọn kỹ càng từng chữ, từng ký tự để viết lên lá, rồi lấy mực tàu trộn với mật của cá sống ở khe suối phết lên. Để làm được cuốn sách lá có khi mất cả năm trời. Nhiều lần chuyển nhà, vượt mưa lũ và đặc biệt trong chiến tranh ác liệt, đi đâu, Hồ Thoong cũng đeo sách lá trên vai, lưu giữ những câu chuyện lịch sử, nét văn hoá của tộc người Khùa:  “Trong sách họ nói rằng, trước đây cưới xin hơi rườm rà một tí, nhưng trong này họ dạy raằng nếu mình có thì làm mà không có thì thôi, không nên đua đòi. Có đoạn thì giáo dục con cái trong nhà, con cái mà không nghe thì không được quát mạnh, mình nói từ từ, nói mạnh thì nó sợ nó đi. Thì giáo dục là như thế đó.”

Đến nay, không còn ai đọc được chữ viết trên sách lá. Nhưng cuốn sách được cất giữ, lưu truyền từ đời này sang đời khác cũng đã nhắc nhở các thế hệ trẻ nhớ về lịch sử và các giá trị văn hoá của người Khùa. Ông Cao Văn Chương, Phó Chủ tịch UBND xã Dân Hoá huyện Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình nói: “Xã cũng gặp gỡ, tuyên truyền cho gia đình cố gắng cất giữ giống như một báu vật, một nét văn hoá đang tồn tại, lưu truyền tại xã, cố gắng giữ gìn cho tốt từ đời này sang đời sau”./.