Nâu đoo nắc pazêng x’nưl âng bài chiing Pliêr, p’rá Êđê vêy chr’năp nắc boo priêl, bơơn apêê z’hai k’bhuh chiing vel Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk n’toong. Bài nâu ta luôn bơơn ma nuyh Êđê đươi bêl lêy bhrợ j’niêng t’đang a lắc. Rau chr’năp bhlầng âng x’nưl chiing Pliêr n’toong đâh. N’toong chiing cơnh đâu nắc bêl bhrợ j’niêng t’pâh âm a lắc. Rau chr’năp âng x’nưl n’toong nâu nắc vaih tợơ loom xoọc đếêc âng ma nuyh n’toong bêl đh’rưah gr’rooh jưah n’toong chiing, t’vaih rau pr’hay lâh mơ. Ma nuyh pa chăp lêy văn hoá ty đanh-NSƯT Vũ Lân xay moon, căh muy n’toong chiing Pliêr, k’bhuh n’toong chiing đhị apêê vel xoọc chroi k’rong bhrợ t’vaih cơnh t’mêê lâng pazêng cơnh n’toong liêm pr’hay pa dưr chr’năp âng x’nưl chiing ty đanh. “Bài Chi-ri-ria apêê n’toong lâng hát dân ca đh’rưah ha dợ lalăm a hay căh ơy vêy. Lalăm a hay nắc chiing muy đoọng n’toong t’vaih x’nưl pr’hát dân ca Chi-ri-ria a năm, ha dợ nâu kêi nắc apêê hát đh’rưah lâng xợơng pr’hay bhlầng. Pr’hay coh n’toong chiing Pliêr nắc vêy zêng x’nưl gr’rooh xoọc tơơp n’toong, t’vaih rau pr’hân âng pazêng g’luh  n’toong chiing Pliêr coh đhăm k’tiếc cao nguyên nâu, nắc đoo rau bh’nơơn dal bhlầng.”

       Ma nuyh ting chroi k’rong t’vaih bhrợ t’mêê bài chiing Pliêr nắc ma nuyh z’hai Y Dúe Niê Kdăm ( buôn đớc nắc Ama Pur) ặt đhị vel Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk. T’cooh Y Dúe đoọng năl, ting cơnh j’niêng ty đanh, chiing nắc muy ta đoọng n’toong bêl bhrợ têng bhiệc bhan bhuoih caih lâng bha nuôih pậ chr’năp tợơ a ọc nắc a têh. Tợơ ơy bhuôih xang, ma nuyh Eđê chọ bha lầng buôh, t’đang âm lâng ma nuyh tooi âm tợơ zớ nâu tướ zớ tôh. Xọoc âm buôh, x’nưl chiing nắc dưr chr’va tước k’tiếng đồng hồ tước bêl xang bhiệc bhan. “Mọot pazêng cr’chăl hân noo bhrợ têng bấc bhiệc bhan, bhuôih t’rị, k’roọc nắc n’toong chiing nắc bel apêê âm buôh tợơ zớ nâu tước zớ tôh. Pazêng g’luh nắc nắc n’toong chiing đanh bhlầng lâng n’toong muy cơnh, tu cơnh đếêc nắc a zi t’vaih cơnh t’mêê. N’toong zập c’nặt đanh tợơ 3-5 phút, pác ting c’nặt cơnh đếêc lâng đớc đh’nớc đoọng liêm crêê. Nâu đoo nắc muy cơnh n’toong t’mêê ha dợ tợơ lalăm a hay căh vêy.”

       Ting cơnh bấc cha nắc xay moon, k’bhuh chiing âng apêê z’hai vel Ako Siêr nắc muy coh pazêng ma nuyh choom n’toong ha dợ căh vêy ra văng xa nay n’toong lêy cơnh đhr’năng nắc n’toong cơnh đếêc lâng bấc cơnh n’toong lơơng. Nâu đoo cung nắc k’bhuh tr’haanh bhlầng đhị thành phố Buôn Ma Thuột, ta luôn pa căh mặt đoọng ha tỉnh Đắk Lắk ting pâh apêê g’luh thi, hội diễn lâng giao lưu văn hoá coh k’tiếc k’ruung lơơng lâng k’tiếc k’ruung lơơng. Nghệ nhân Y Mip Ayun (buôn đớc nắc Ama Kim), ặt đhị  vel Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột moon, lâng cơnh bhrợ têng t’mêê liêm choom, pazêng cơnh n’toong chiing nắc đơơng rau liêm t’mêê âng tr’mông tr’meh lang nâu kêi. Nâu đoo  nắc cơnh zooi đoọng ha pazêng cơnh n’toong chiing bơơn đươi dua zập ooy, căh muy đươi đhị bhiệc bhan nắc dưr vaih pr’hat x’nưl đươi dua ta luôn, tu cơnh đếêc nắc choom zư đớc liêm choom lâh mơ. “Cơnh bhrợ têng nắc cung mr’cơnh lâng muy cơnh bhrợ t’mêê, tợơ a hay tước nâu kêi, a hêê nắc dzợ zư đớc lâng doọ bhrợ bil bal, zêng n’toong chiiing lâng apêê tr’cọo x’nưl nâu, đươi cơnh đếêc nắc ahêê choom pa dưr apêê tr’cọo x’nưl liêm choom lâh mơ.”

       Ting xợơng lâng j’niêng âng nghệ nhân Y Mip Ayun, NSƯT Vũ Lân moon, zập chr’năp văn hoá zêng lêy vêy rau pa tệêt pa zưm, ha dợ rau pa tệêt pa dưr nắc đoo jưah zư lêy jưah pa dưr. Tr’cọo x’nưl ty đanh cung cơnh đếêc, bêl pr’ặt tr’mông tr’xăl nắc apêê chr’năp văn hoá nắc vêy rau tr’xăl, tu cơnh đếêc bhiệc zư lêy nắc pa tệêt lâng bhiệc tr’xăl đoọng ha dưr, vêy cơnh đếêc năc zư lêy liêm choom lâh mơ. Cơnh lâng apêê bài chiing cung cơnh đếêc, tợơ pazêng bài chiing ty đanh bơơn đươi dua bấc coh apêê j’niêng âng ma nuyh Êđê, nâu kêi bơơn apêê nghệ nhân bhrợ t’vaih t’mêê. Pazêng rau t’mêê nâu đơơng chr’năp vel bhươl lâng bơơn bấc ngai đươi xợơng  nắc muy cơnh bhrợ têng liêm choom lâh mơ lâng pa tệêt pa dưr. “Rau đếêc pr’hay bhlầng, đhơ lalay cơnh lâng a hay, xang nắc rau đếêc cung liêm choom. A zi chăp bhlầng pazêng rau bh’r liêm t’mêê nắc đoo, pazêng cơnh bhrợ t’mêê căh năl ngai t’vaih. Rau bh’rợ t’vaih t’mêê nắc đoo âng muy k’bhuh tr’haanh coh vel bhươl nắc đoo. Lâng rau đếêc nắc đơơng chr’năp ty đanh. Lâng pazêng rau t’mêê, pazêng rau ha dưr nắc bhrợ liêm choom lâng pr’ặt tr’mông nâu kêi. Lâng rau đếêc nắc vêy chr’năp dal bhlầng.”

       Lâng pazêng cơnh bhrợ t’mêê đơơng chr’năp pa chăp bhrợ xoọc đếêc ha dợ liêm choom, apêê tr’haanh manuyh Êđê đhị apêê vel bhươl âng Đắk Lắk xoọc chroi k’rong bhrợ t’mêê pazêng bài chiêng ty đanh. Đươi cơnh đếêc, pazêng bài chiêng ting dưr vaih rau pr’hay bhlầng, bơơn clan bhưah lâng zư đớc bấc lâh mơ./.

Sáng tạo để nhịp chiêng Êđê thích ứng với đời sống đương đại

                           PV H Xíu

      Khi đời sống và các phong tục tập quán dần thay đổi, các nghệ nhân người Êđê ở Đắk Lắk đã sáng tạo nên những âm điệu mới mẻ cho những bài diễn tấu chiêng quen thuộc. Sáng tạo của họ tuy mang tính ngẫu hứng nhưng đã làm các tiết tấu chiêng trở nên hấp dẫn hơn, mang hơi thở cuộc sống đương đại nhiều hơn.

       Đây là những tiết tấu của bài chiêng Pliêr, tiếng Êđê có nghĩa là mưa đá, được các nghệ nhân đội chiêng buôn Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk diễn tấu. Bài chiêng Mưa đá có tiết tấu nhanh, mạnh mẽ, mô phỏng âm thanh và nhịp điệu rơi của những cơn mưa đá. Bài chiêng này thường được người Êđê dùng khi tiến hành nghi thức mời rượu. Điều đặc biệt của bài diễn tấu này chính là ở sự biến tấu ngẫu hứng của nghệ nhân khi kết hợp đưa tiếng hô vào bài chiêng, càng tạo nên sự hấp dẫn và lôi cuốn. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian - Nghệ sĩ ưu tú Vũ Lân nhận xét, không chỉ riêng bài Mưa đá, các đội nghệ nhân đánh chiêng tại các buôn làng đang góp phần làm mới một số bài chiêng bằng những cách biến tấu phù hợp. Những sự biến tấu ngẫu hứng này tuy chưa từng có tiền lệ nhưng đã tạo nên hiệu quả rất cao cho bài chiêng truyền thống. “Bài Chi-ri-ria họ sáng tạo bằng cách họ đưa giai điệu của làn điệu dân ca đó vào trong bài chiêng mà trước đây không có. Trước đây bài chiêng chỉ diễn tả âm điệu của bài hát dân ca Chi-ri-ria thôi nhưng bây giờ họ đưa được giai điệu đó vào, và cái đó rất hay, rất thú vị. Hay trong bài Pliêr (Mưa đá) thì họ đưa cả những tiếng hô vào trong khúc đầu của bài chiêng, càng tạo ra tính chất đột ngột của những cơn mưa đá trên vùng đất cao nguyên này, thì rõ ràng là hiệu quả.”

      Người góp phần làm mới bài chiêng Mưa đá là nghệ nhân Y Dúe Niê Kdăm (thường gọi là ama Pur), ở buôn Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk. Ông Y Dúe cho biết, theo truyền thống, chiêng chỉ được đánh khi tổ chức các nghi lễ cúng với vật hiến sinh từ con heo trở lên. Sau nghi lễ cúng, người Êđê cột rượu cần thành hàng dài, thực hiện nghi thức mời rượu và uống chuyền nhau từ ché này sang ché khác. Trong lúc uống rượu cần, tiếng chiêng tiếng trống vang lên rộn rã, kéo dài thậm chí hàng tiếng đồng hồ cho đến khi tan hội. “Vào những thời điểm mùa ăn năm uống tháng, làm lễ cúng với trâu bò thì diễn tấu chiêng là lúc mà người ta uống chuyền nhau từ ché này sang ché khác. Những lúc đó thì đánh chiêng sẽ rất dài và rất lâu và không thể nào chỉ đánh đi đánh lại theo một nhịp cố định, vì thế mà chúng tôi sáng tạo mới dần dần. Đánh mỗi đoạn dài 3-5 phút một cách ngẫu hứng, chia đoạn như vậy rồi đặt tên gọi cho phù hợp với tiết tấu của từng bài. Thì đây là một cách sáng tạo mới chứ trước đây thì không có.”

Theo nhiều người đánh giá, đội chiêng của nghệ nhân buôn Ako Siêr là một trong số ít các đội nghệ nhân có cách diễn tấu ngẫu hứng và có nhiều bài chiêng được làm mới. Đây cũng là đội nghệ nhân nổi tiếng ở thành phố Buôn Ma Thuột, thường xuyên đại diện cho tỉnh Đắk Lắk tham gia các kỳ thi, hội diễn và giao lưu văn hóa trong và ngoài nước. Nghệ nhân Y Mip Ayun (thường gọi là ama Kim), ở buôn Ako Siêr, thành phố Buôn Ma Thuột cho rằng, với cách sáng tạo phù hợp, những bài chiêng sẽ mang hơi thở cuộc sống đương đại nhiều hơn. Đây là cách giúp cho những bài chiêng được sử dụng rộng rãi hơn, không còn chỉ gói gọn trong phạm vi nghi lễ mà trở thành một sản phẩm âm nhạc, do đó có thể lưu truyền và gìn giữ tốt hơn. “Cách làm này thì cũng giống nhau và là một cách làm mới, từ trước đến nay chúng ta vẫn gìn giữ và không làm mai một đi, kể cả đánh chiêng hay các loại nhạc cụ khác, nhờ vậy chúng ta có thể tiếp tục phát triển các nhạc cụ tốt hơn.”

Đồng tình với quan điểm của nghệ nhân Y Mip Ayun, Nghệ sĩ ưu tú Vũ Lân cho rằng, mọi giá trị văn hóa đều cần sự kế thừa, nhưng sự kế thừa đó phải vừa bảo tồn vừa phát triển. Âm nhạc dân gian cũng vậy, khi đời sống thay đổi thì các giá trị văn hóa sẽ có sự thay đổi, do vậy việc bảo tồn phải đi liền với việc thích ứng và biến đổi để phát triển, có như vậy bảo tồn mới đạt hiệu quả tốt. Đối với các bài chiêng cũng vậy, từ những bài chiêng truyền thống được sử dụng rất nhiều trong các nghi lễ của người Êđê, nay được các nghệ nhân sáng tạo, làm mới. Những sự sáng tạo này mang tính cộng đồng và được nhiều người đón nhận thì đó là cách làm tốt cần được tiếp nối. “Cái đó rất hay, rất thú vị, mặc dù cái đó khác với truyền thống ngày xưa rồi nhưng cái đó là cái rất tốt. Chúng tôi trân trọng những sáng tạo đó, những sáng tạo vô danh, không có tác giả. Cái sáng tạo đó là của cả một tập thể nghệ nhân ở trong buôn làng đó. Và cái đó chính là dân gian. Và tất cả những cái sáng tạo mới, những cái phát triển đó lại làm cho cồng chiêng thích ứng được, thích nghi được với đời sống đương đại. Và điều đó rất có giá trị.”

Với những sáng tạo mang tính ngẫu hứng nhưng phù hợp, các nghệ nhân người Êđê ở các buôn làng của Đắk Lắk đang góp phần làm mới những bài chiêng truyền thống. Nhờ đó, những bài chiêng càng trở nên hấp dẫn hơn, được lan tỏa rộng rãi và lưu truyền nhiều hơn./.