Tr’coó xa nưl ty chr’nắp âng manứih Dao Khâu cóh Sìn Hồ buôn vêy pa zêng Kèn, cha gâr, chiing, c’bhoọr, ooy đâu kèn nắc đoo tr’coọ xa nưl bhlâng. Manứih cóh c’bhúh tr’coọ xa nưl âng tô bhúh pa zêng vêy 4 cha nặc, nắc đợ apêê vêy đhr’năng năl liêm ghít tr’coọ xa nưl, zâp ngai k’đhơợng bhrợ mưy râu tr’coọ xa nưl.

Ooy pa zêng tr’coọ xa nưl ty chr’nắp âng manứih Dao Khâu, kèn nắc tr’coọ xa nưl k’đhạp lêy pa choom bhlâng. Đoọng vêy xa nưl kèn pr’hay cha ngaách nắc manứih bhrợ kèn lêy bhrợ tr’xin, pa liêm, bhrợ lâng c’nắt n’loong lim, h’nguốih, cóh ping k’tứi cóh dứp ga mắc, dal mơ 30cm, cóh cr’loọng nắc lêy chao t’boọng, cóh ngoai nắc lêy pác bhrợ 7 đốt, zâp đốt nắc lêy bhrợ t’boọng mưy bêệ, liêm zâp lâng zâp nốt nhạc: đô, rê, mi, pha, sol, la, si. Manứih thợ bhrợ kèn nắc lêy bhrợ đợc nhạc vêy xa nưl k’rơ bhlâng đắh hoọng. đhị a’cọ kèn nắc lêy đợc mưy bêệ đĩa k’tứi bhrợ lâng đồng, cóh ping bhlâng nắc dăm kèn lâng tổ kén âng mưy râu g’rưy boọ váih cóh t’nơơm ổi, apêê cắt đơơng chô bhrợ pa liêm mơ liêm glặp, plong váih xa nưl pr’hay, dal mơ 2,5-3cm. Cóh dứp nắc loa kèn lâng nam ki đặ, buôn nặc lâng đồng thau. Ting cơnh t’coóh Tẩn A Sếnh, cóh vel Hoàng Hồ, chr’val Phăng Xô Lin, chr’hoong Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu: Bêl bhrợ “Phàn tị công-kèn conh” nắc loa k’tứi lấh, bhứah mơ 10cm. Ha dang bhrợ “Phàn tị nhẫy-kèn căn” nắc bhứah mơ 16cm. Ting lêy ha mơ bhứah âng kèn nắc lêy bhrợ pa dưr xa nưl grơm priêng lalay cơnh. Bêl cóh vel đông vêy bhiệc bhan xay xơ manứih nắc choom năl ghít nắc đoo phàn tị công cắh cậ phàn tị nhẫy: “Ooy pr’hát xa nưl ty chr’nắp âng manứih Dao âng zi nắc vêy 3 bài kèn, hân đhơ cơnh đêếc đoọng choom lêy pa choom zâp bài kèn nâu, manứih pa choom nắc lêy pa choom ooy cr’chăl 4-5 c’moo. Acu nắc kiêng xa nưl âng phàn tị công, tu xưl priêng chr’va lấh, phàn tị nhẫy nắc grơm lấh, cắh lấh chr’va chr’val. Xoọc đâu nắc phàn tị cắh lấh bấc ngai đươi tu loa ga mắc, k’đhạp âng đơơng ch’ngai.”

Cha gâr âng manứih Dao Khâu ta bhrợ tơợ n’loong “tạ cùng đéng”, mưy râu n’loong dzợ t’mêê nắc r’boỌt, buôn boọc bhrợ, bêl răng goóh nắc hi bhlâng. Cha gâr nâu bhứah 2 đắh a’cọ mơ 30cm, đhị m’pâng nắc 35cm. Dal mơ 12-16cm, liêm glặp lâng buôn k’đhơợng mưy đắh têy. Đhị mặt cha gâr nắc ta bhrợ lâng n’căr chr’gơơng. Xoọc đâu apêê nắc đươi lâng n’căr bé cắh cậ a’cọ t’coóh griing, cung vêy bêl nắc đươi bhrợ lâng n’căr bé k’tứi xang nặc bhrợ têng pa nhâm, t’bhrơợng lâng 40 tước 50 bêệ nêm pa nhâm. Manứih n’đhưng nắc k’đhơợng tr’coọ lâng n’loong, đhị cr’đhơợng nâu nắc lêy chọ bhai bhrông đoọng pa chăm pa liêm.

Chiing âng manứih Dao Khâu dzợ ta moon nắc não bạt chr’nắp bhlâng. Tr’coọ xa nưl nâu nắc bơơn bhrợ lâng đồng thau chr’nắp, bhứah mơ 25-30cm, tíh liêm, cắh vêy n’đhưn đhị m’pâng cơnh chiing âng Tây Nguyên cắh cậ âng Mường. Ta chọ cr’đhơợng lâng bhai bhrông, bhrợ pa chăm liêm. manứih n’toong chiing nắc lêy k’đhơợng tr’coọ bhrợ lâng n’loong r’boọt đoọng chi ớh tr’coọ xa nưl nâu.

Ha dợ c’bhoọr, p’rá Dao Khâu moon nắc “shào châyz), nắc tr’coọ xa nưl k’tứi lấh chiing. C’bhoọr pa zêng vêy 2 bộ phận tr’cơnh, đhị m’pâng vêy ni đhưn pậ mơ p’ngan a’vị. Đhị m’pâng cung vêy bhrợ t’boọng k’tứi đoọng t’moót chọ a’ngoọn pr’hoọm bhrông đoọng manứih n’toong chi ớh k’đhơợng t’coọ pa xưl.

Bêl zâp pr’loọng đông cóh vel vêy bhiệc bhan xay xơ cắh cậ vêy manứih bil, c’bhúh apêê chi ớh tr’coọ xa nưl nắc bơơn k’đươi chô chi ớh đợ tr’coọ xa nưl crêê lâng tu bhiệc đoọng ting tr’pác đh’rứah lâng pr’loọng đông. Ha dng manứih bil nắc manứih bhuốih cáih ơy ta đoọng 7 đèn nắc a’tếh nắc vêy đươi kèn. Tr’coọ xa nưl dzợ ta đươi dua ooy bhiệc bhan cấp sắc, bhiệc bhuốih Bàn Vương, bhiệc bhuốih cáih g’lúh tết cắh cậ bhiệc bhan, apêê chi ớh tr’coọ xa nưl nắc chi ớh đợ tr’coọ xa nưl đoọng xăl cr’noọ cr’niêng, chắp hơnh âng đhanuôr tước zâp a’bhô dang. Anoo Tẩn A Xoang, acoon cóh Dao Khẩu cóh Sìn Hồ đoọng năl nắc vêy pa xoọng đắh bhiệc đươi dua tr’coọ xa nưl ty chr’nắp ooy bhiệc bhan xay xơ âng acoon cóh đay: “Bhiệc plong kèn, đhưng cha gâr, n’toong chiing ooy bhiệc bhan xay xơ âng manứih Dao Khâu âng zi nắc lalay lâng zâp bhiệc bhan lơơng. Manứih n’đhưng cha gâr nắc lêy đhưng ting cơnh xa nưl kèn, c’bhoọr, chiing nắc lêy ta pưn ting cha gâr, pazưm đh’rứah liêm nắc vêy choom váih mưy bài pr’hay. Zâp râu tr’coọ xa nưl âng manứih Dao Khâu lướt chi ớh ooy mưy bhiệc bhan xay xơ zêng bơơn chọ pa xoọng bhai bhrông cắh mưy đoọng pa chăm, nắc dzợ bhrợ p’cắh râu pr’đoọng, têêm ngăn ha nhi diịc điêl p’niên.”

Lâng manứih Dao Khâu cóh Sìn Hồ, mưy bhiệc bhan xay xơ vêy plong kèn, đhưng cha gâr nắc đơơng chô liêm chr’nắp, hâng hơnh lâng pr’loọng đông, têêm ngăn ha nhi diịc điêl t’mêê xay xơ. Tr’coọ xa nưl bơơn đươi ooy bhiệc bil manứih, cắh cậ zâp j’niêng cr’bưn lalay âng vel đông cung vêy đợc đợ cr’noọ bh’rợ chr’nắp lalay. Tu cơnh đêếc, tr’coọ xa nưl ty chr’nắp bơơn đhanuôr zư đợc cơnh đợ pr’đươi cr’van chr’nắp âng tô bhúh, vel bhươl./.

Bộ nhạc cụ truyền thống rất quan trọng với người Dao Khâu ở Sìn Hồ

                                                                                                                      (Chẻo Thu)

Mỗi dòng họ người Dao Khâu ở huyện vùng cao Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu thường có một bộ nhạc cụ truyền thống để khi trong bản có việc cưới, hay việc tang đều sử dụng đến. Có lẽ vì thế mà bộ nhạc cụ này được đồng bào gìn giữ nâng niu như báu vật của thôn bản. Chẻo Thu, phóng viên cơ quan thường trú Đài TNVN khu vực Tây Bắc có bài giới thiệu:

Bộ nhạc cụ truyền thống của người Dao Khâu ở Sìn Hồ thường gồm: Kèn, trống, chiêng, thanh la, trong đó kèn là nhạc cụ chính. Người trong đội nhạc cụ của dòng họ gồm 4 người, phải là những người  có khả năng cảm thụ nhạc,  mỗi người đảm nhiệm một loại nhạc cụ.

Trong bộ nhạc cụ của người Dao khâu, kèn là nhạc cụ khó học nhất. Để có tiếng kèn trong trẻo vang xa thì người thợ làm kèn phải tỉ mẩn và lựa thân kèn bằng gỗ nghiến hoặc gỗ lim, trên bé dưới to, có độ dài khoảng 30 cm, bên trong đục rỗng, bên ngoài được chia làm bảy đốt, mỗi đốt dùi một  lỗ tương ứng với các nốt nhạc (đồ, rê, mi, pha, son, la, si). Người thợ làm kèn sẽ cẩn thận bố trí nhạc có âm thanh cao nhất ở đằng sau. Trên đầu kèn có đặt một cái đĩa nhỏ làm bằng đồng, trên cùng là cái dăm kèn làm bằng tổ kén của một loài sâu bám trên cây ổi, người ta cắt về mài dũa đến độ mỏng thích hợp, thổi kêu thành tiếng, có độ dài 2,5-3cm. Dưới cùng là cái loa kèn bằng kim loại mỏng, thường là đồng thau. Theo ông Tẩn A Sếnh ở bản Hoàng Hồ, xã Phăng Xô Lin, huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu: Khi làm “Phàn tị công- kèn đực” thì cái loa bé hơn, đường kính mép là 10cm. Nếu làm “Phàn tị nhẫy- kèn cái” thì đường kính mép là 16 cm. Tùy theo độ rỗng của thân kèn tạo nên tiếng trầm hay bổng. Khi trong bản có lễ cưới thì từ xa người ta có thể phân biệt được ngay là phàn tị công hay phàn thị nhẫy: “ Trong âm nhạc truyền thống của người Dao chúng tôi thì có 3 bài kèn nhưng để học được các bài kèn này, người học phải học trong vòng 4 đến 5 năm. Tôi thì thích tiếng âm thanh của phàn tị công hơn vì thanh bổng, vang xa hơn, phàn tị nhẫy thanh trầm, ít bay xa. Ngày nay thì phàn tị nhẩy ít người dùng vì cái loa to, cồng kềnh, khó mang đi xa được”

Chiếc trống của người Dao Khâu có tang được làm từ gỗ “tạ cùng đéng”, một loại gỗ lúc còn tươi thì mềm, dễ đục đẽo, khi khô thì rất nhẹ. Đường kính ngoài của tang trống hai đầu 30 cm, giữa 35cm. Chiều cao của trống từ 12-16 cm, phù hợp với một tay xách của người. Mặt trống được bưng bằng da của con sơn dương. Ngày nay người ta có thể dùng da con dê hoặc da con lợn già, cũng có khi dùng da con bê non rồi căng lên miệng trống và được gắn với tang trống bằng 40 đến 50 cái nêm ở xung quanh rồi căng hai mặt trống. Người đánh dùng dùi làm bằng gỗ, đuôi dùi được buộc vải đỏ để trang trí.

Chiêng của người Dao Khâu hay còn gọi là não bạt rất đặc biệt. Nhạc cụ này  được gò bằng đồng thau nguyên chất, có đường dính 25-30cm, mặt phẳng, không có núm ở giữa như cồng chiêng của Tây Nguyên hay của người Mường. Quai xách bằng vải đỏ, có tua để thêm phần trang trí. Người chơi chiêng dùng dùi được làm bằng gỗ mềm để chơi loại nhạc cụ này.

Bộ thanh la, tiếng Dao khâu gọi là “shào châyz”, là nhạc cụ nhỏ hơn nhiều so với chiêng. Thanh la gồm hai bộ phận giống nhau, phần lồi lên to gần bằng cái bát ăn cơm. Chính giữa có một cái lỗ nhỏ để sâu dây buộc màu đỏ xỏ vào cái lỗ thắt nút bên trong và bên ngoài để người chơi cầm đánh hai mặt phẳng của thanh la vào nhau tạo nên âm thanh.

Khi các gia đình trong bản có việc cưới hay việc tang, đội nhạc sẽ được mời đến chơi những bài phù hợp với nghi lễ để động viên, chia vui hoặc chia buồn cùng gia chủ. Nếu người quá cố là thầy cúng đã được phong sắc bảy đèn trở lên thì trong lễ tang có dùng cả kèn. Bộ nhạc cụ còn được dùng trong lễ cấp sắc (quá tang), lễ cúng Bàn Vương (chấu đàng), lễ bái niên trong ngày tết hoặc lễ hội, đội nhạc sẽ chơi những bài nhạc nhằm thay lời nguyện ước, thành kính của dân làng đến các vị thần linh. Anh Tẩn A Xoang, dân tộc Dao khâu ở Sìn Hồ cho biết thêm về việc sử dụng bộ nhạc cụ truyền thống trong đám cưới của dân tộc mình:“Điệu thổi kèn, cách đánh trống chiêng trong lễ cưới của người Dao Khâu chúng tôi hoàn toàn khác với các lễ khác. Người đánh trống phải đánh theo điệu kèn; thanh la, chiêng phải theo trống, hòa nhịp với nhau thì mới thành một bài được. Mỗi loại nhạc cụ của người Dao Khâu cứ đi phục vụ trong một đám cưới đều được buộc thêm một miếng vải đỏ không những để trang trí mà  còn thể hiện sự  may mắn, chúc phúc cho đôi vợ chồng trẻ”

Đối với người Dao Khâu ở Sìn Hồ, một lễ cưới có nổi kèn trống mang lại vinh dự tiếng thơm cho gia đình và niềm hạnh phúc cho đôi vợ chồng mới cưới. Nhạc cụ được dùng trong đám tang, hay các nghi lễ khác nhau của bản cũng chứa đựng những ý nghĩa rất riêng. Chính vì thế, bộ nhạc cụ truyền thống được đồng bào  gìn giữ như những báu vật của dòng họ, thôn, bản./.