Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom wai lăng tơlơi duam ruă (CDC) tơring čar Dak Lak, yap truh krah blan 10, ƀơi tơring čar čih hmâo rơbêh kơ 4.700 čô mơnuih duam pơđung drah ƀơi 15/15 bôh tơring glông, plơi prong, amăng anun hmâo 3 čô mơnuih djai ƀơi plơi prong Buôn Ma Thuột hăng plơi prong Buôn Hồ. Ƀơi anom pơjrao tơlơi ruă tưp (Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư), hơdôm hrơi rơgao, mrô mơnuih duam pơđung drah ba nao pơ̆ sang ia jrao, pơjrao tơlơi ruă yua kơ duam pơđung drah đĭ lu na nao, amăng anun hmâo lu mơnuih duam pơđung drah tal blung a hăng ngă ruă kraih.

Pô ruă H.T.M ƀơi să Hòa Thắng, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak phrâo găn rơgao tơlơi huĭ rơhyưt yua kơ duam pơđung drah kraih. Drơi pô yă M. ƀu pơmin tơlơi ruă anai huĭ rơhyưt truh tui anun. Yă H.T.M lăi pơthâo:

  “Tal anai lĕ tal blung a kâo hmâo tơlơi duam pơđung drah. Pơphun hăng tơlơi pơdah duam pơđung drah, kâo hmâo nao pơ̆ anih pel ĕp tơlơi ruă mơnuih ƀôn sang jur jrao, mơñum ia jrao samơ̆ ƀu ƀuh plai ƀiă ôh. Amăng mlăm anun mơtăm kâo khom ba nao pơ̆ sang ia jrao yua kơ pơ-iă drơi, rơgah găñ. Hrơi blung a ba nao pơ̆ sang ia jrao amăng tơlơi dô̆ plai ƀiă, tơgao kơ hrơi tal 2, tal 3 kâo hrŏ trun drah, drơi jăn añoñ krŏn ƀu thâo tơgŭ, ƀu ƀong huă, ƀu thâo mơñum hơget ôh. Bưng lĕ kâo dưi hmâo khul brơi drah anun kâo dưi jur 2 kơdung drah hmao tlôn. Kâo ƀuh tơlơi ruă anai sit nik huĭ rơhyưt biă, tơdah thâo kaih amra djai mơtăm anun kâo čang rơmang djop mơnuih anăm lui raih ôh hăng tơlơi duam pơđung drah, lơm ƀuh pơ-iă drơi jăn, rơgah rơmon hyon tâ̆o hloh nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp, pơjrao hmao tlôn”.

Pô pơkon dong lĕ T.M.N ƀơi tơring glông Buôn Đôn, tơring čar Dak Lak. Mơ̆ng hlâo truh ră anai, rim wot pơ-iă drơi jăn, ñu juăt rŏng nao blơi mă ia jrao ba glăi pơjrao ƀơi sang samơ̆ tal pơ-iă drơi jăn glăi ñu huĭ rơhyưt biă, gah rơngiao kơ tơlơi pơmin anun mơ̆ng ñu. Tơdơi hơdôm hrơi pơ-iă hang kơtang, tơlơi ruă ƀu ƀuh plai ƀiă mơ̆ jai kơtang tui, yă N mơ̆ng nao pơ̆ sang ia jrao. Yă N lăi pơthâo:

 “Anai lĕ tal blung a kâo hmâo tơlơi ruă duam pơđung drah, lơm pơ̆ sang, ƀuh pơ-iă hang kâo pơmin ƀu hmâo hơget bơngot ôh yua thun hlâo hmâo ha tal kâo duam siêu vi, pơ̆ sang pơjrao anun kâo dô̆ pơ̆ sang pơjrao. Khă hnun hai, truh hrơi tal 4 kâo ƀuh ƀu dưi dong tah anun nao pơ̆ anom pel ĕp lăng pơ̆ ơi ia jrao, ơi ia jrao lăi hrŏ drah, khom nao pơ̆ sang ia jrao tañ, anun kâo nao pơ̆ sang ia jrao. Ƀơi sang ia jrao, gah grŭp gum djru ăt brơi mơn drah kơ kâo jur. Kâo ƀuh tơlơi ruă duam pơđung drah anai huĭ rơhyưt biă. Tơdơi kơ hmâo tơlơi ruă, kâo thâo hloh amăng bruă rơgaih rơnăk anih anom dô̆, pruih ia jrao pơdjai keč pơgang hlôm hlâo”.

Duam pơđung drah Dengue lĕ tơlơi ruă tưp ba truh klin ngă yua kơman Dengue ba truh tui jơlan keč kĕ. Anô̆ phara mơ̆ng duam pơđung drah Dengue lĕ, duam pơ-iă drơi, pơđung đĭ mraih hăng tơbiă drah kô̆, amra ba truh pơ-iă drơi hrŏ trun drah rô dar hyu, ngă prung drah kŏng, tơdu kian pruai, tơdah ƀu dưi pơkă lăng tañ hăng pơsir hmao tlôn amuñ ba truh djai biă. Tui hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm – Khua Anom pơjrao tơlơi ruă tưp hmâo tŭ mă hăng pơjrao brơi giăm truh 1.100 čô mơnuih ruă duam pơđung drah. Biă ñu, mrô mơnuih duam pơđung drah kraih (amra kơañăk, djai mơtăm) lu biă, lăp đing nao biă. Hơdôm thun hlâo adih, mrô mơnuih duam pơđung drah kơnong kơ hmâo mơ̆ng 3-5% samơ̆ thun anai, djuai mơnuih duam pơđung drah kraih hmâo 10%, djuai duam pơđung drah kiăng đing nao năng ai ñu 55% hăng dô̆ glăi lĕ duam pơđung drah rơnang. Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm brơi thâo dong:

 “Mơnuih duam pơđung drah kraih ba nao pơ̆ sang ia jrao lu ñu lơm kơañăk, tơdu ară drah yua tơbiă drah kô̆ lu, pơđung drah kraih, ƀlĕ drah tui lu mơta hăng mrô drah hrŏ trun, kơnong kơ sa amăng dua hơnong juăt hmâo, đa lĕ hmâo mơnuih hrŏ trun dô̆ 30% rơnoh hơnong ñu. Sa tơlơi ruă pơkon juăt bưp lĕ mơnuih ruă tơdu hơtai kraih, yua kơ mơ̆ng ia kơman ba truh hrŏm hăng hơdôm hrơi mơnuih ruă yua lu ia jrao hlưh pơ-iă ba truh tơlơi tơdu hơtai kraih, hmâo hơdôm mơnuih ia abih hơtai lu. Samơ̆ tơlơi ƀơi ngŏ anai ngă brơi bruă pơjrao brơi kơ mơnuih ruă jing tơnap biă, khom pơjrao klă kah mơ̆ng čang rơmang suaih ruă”.

 Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm pơtă: Duam pơđung drah Dengue hmâo 4 type drah kô̆ ba truh tơlơi ruă. Mơnuih ruă hmâo ƀă 1 amăng 4 type lĕ ƀu hmâo mơnong kơdŏng glăi bơrơkoa ƀơi hơdôm type pơkon. Yua anun, sa čô mơnuih amra ñu duam pơđung drah lu wot. Tơlơi yôm phăn lĕ ngă hơdư̆ keč kĕ hăng tơdah hmâo tơlơi ruă, khom thâo rơnoh ruă kơtang ƀudah rơnang kiăng pơjrao hmao tlôn. Juăt ñu, duam pơđung drah amra pơplih 3 rơwang:

-Rơwang sa juăt sui mơ̆ng hrơi tal sa truh hrơi tal 4. Amăng rơwang anai pô ruă biă ñu duam pơđung drah hăng ruă akô̆, đơr hơr drơi jăn rơgah rơmon hyon, bơngot ngañ amăng pran jua. Pô ruă amra pơjrao pơ̆ sang dưi mơn gah yŭ tơlơi lăng tui mơ̆ng mơnuih mă bruă gah ia jrao hăng lăng tui gru nam rim hrơi pioh krăp lăng.

-Rơwang 2, anai lĕ rơwang huĭ rơhyưt sui mơ̆ng hrơi tal 4 truh hrơi tal 7. Sa dua čô mơnuih kah hăng mơnuih tha rơma, mơnuih hmâo tơlơi ruă pơkon nao hrŏm khom đing nao thâo tañ hơdôm gru nam ƀuh hling hlang.

 -Rơwang 3, anai lĕ rơwang hơkrŭ glăi pran jua mơ̆ng pô ruă. Tơdơi kơ 2 rơwang hrơi tơjuh lơm pơ-iă drơi mơnuih ruă amra hơkrŭ glăi ƀơƀrư̆.

 Ră anai, Ding jum ia jrao hmâo pơsit laih vaccine pơgang duam pơđung drah hăng anai dưi lăng kah hăng jơlan gah djru ngă giong bruă pơgang tơlơi ruă gơgrong hlâo, tŭ yua kơ mrô lu mơnuih. Hơdôm bôh tơhnal kơsem min brơi ƀuh vaccine pơgang duam pơđung drah pơhlôm, dưi yua wot hăng čơđai muai mơ̆ng 4 thun hăng prong hloh. Lơm hmâo hơdôm gru nam duam pơ-iă drơi ƀu hmao thâo, na nao ƀu hlưh pơ-iă, ruă akô̆, ruă rơgah amăng drơi jăn, mơnuih ruă khom nao pơ̆ sang ia jrao pioh pel ĕp. Duam pơđung drah khom dưi pơkă lăng hăng hmâo rơnoh pơkă pơjrao tañ, khut khăt mơtăm ƀu dưi blơi mă ia jrao mơñum mă pô ôh hăng jur jrao ƀơi sang ôh.

Duam đung drah lĕ tơlơi ruă lar hyu hŭi rơhyưt biă mă bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral kơ mơnuih ruă. Tơlơi ruă anai glăk ngă tơnap tap hăng mrô mơnuih duam glăk lu tui ƀơi hơdôm boh ƀon lan. Kiăng mơnuih ƀôn sang hluh rơđah dong kơ duam đung drah, ƀing mă tơlơi pơhing amăng črăn hơdră anai hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm-Khua anom pơjrao tơlơi ruă lar hyu, sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo, anŏ ba truh hăng jơlan lar hyu hăng hơdôm anŏ juăt ƀuh mơng duam đung drah ?

- Ơi ia jrao Lâm: Duam đung drah lĕ tơlơi ruă yua virus hăng lar hyu lơm keč akĕ pô duam ngă lar hyu ƀing pơkŏn dong. Hơdôm anŏ juăt ƀuh anun lĕ: Duam tô̆ tơnô̆, ruă akŏ, ruă ƀơi mơta, gah amăng drơi jăn, ruă ƀơi tut tơlang, đung drah đơr hơr, čroh kian, ruă hlung pruăi, ruă ƀơi hơtai, ƀlĕ ŏ, ƀu mơhao ƀong gơnam. Anai lĕ hơdôm anŏ juăt ƀuh lơm duam đung drah. Laih dong ăt ƀuh hơdôm anŏ pơhŭi hlâo, wing akŏ dlô, ƀu suk amăng drơi jăn, ruă ƀơi hơtai, ƀlĕ ŏ, mơañă ƀiă, ară drah tơdu trun hăng đung drah. Mơnuih ruă kraih amra ƀuh ară drah tơdu trun, đung drah yua kơtăk drah khŏt hăng ruă ƀơi hơtai.

- Duam đung drah ngă hŭi rơhyưt hiưm pă hăng ƀing mơnuih ruă, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Lâm: Duam đung drah lĕ juăt sui 7 hrơi, amăng 7 hrơi tui anun amra bơdjơ̆ sat nao tơlơi suaih pral, đih pơ sang ia jrao sui, mơnuih ruă ƀu-ai buai laih anun ƀu dưi mă bruă dong, ăt kiăng hơmâo 1 čô mơnuih kiăo tui lăng tơlơi anai amra ngă glêh tơnap biă. Ƀing mơnuih ruă kraih kiăng pơjrao brơi ječ tơlơi anai ngă rơngiă lu prăk kak. tơdơi mơnuih duam drơi jăn ƀu añrăng anun lĕ mơnuih tha rơma, mơnuih hơmâo tơlơi ruă sui thun, ƀing čơđai ƀu-ai buai, đah kơmơi pi kin amra ƀuh anŏ hŭi rơhyưt tơdah ƀu pơčrang brơi hăng pơjrao hmao tlôn.

- Lơm duam đung drah, mơnuih ruă kiăng răng kơđiăng hơget, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Lâm: Mơnuih duam đung drah kiăng răng kơđiăng 3 tơlơi tui anai: Tal sa lĕ amuñ ba truh djai brŭ tơdah ruă kraih ngă kơañăk, ară drah tơdu trun, mơnuih ruă juăt ƀuh ƀu-ai buai, ruă ƀơi hơtai, ƀlĕ ŏ; đung drah hăng kơtang ƀiă dong ară drah tơdu trun. Tơdah ară drah trun amăng mơmŏt mlăm hŭi rơhyưt biă mă. Dua dong lĕ duam đung drah juăt kơtang hăng ƀing mơnuih rơmông, mơnuih ruă glăk mơñum jrao pơgang hŭi kŏng drah hăng ƀing mơnuih ruă hơtai boh hŭi rơhyưt biă mă, ba truh đung drah kơtang. Hăng ƀing mơnuih hơmâo tơlơi ruă pơkŏn dong amăng drơi jăn amra ngă tơdu ƀơi lu anih, amăng anun ruă hơtai lĕ juăt ƀuh. Yua anun, bruă pơjrao kiăng hơmâo tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao mah ruă kơtang ƀudah rơnang. Lơm duam đung drah, tơlơi hŭi rơhyưt hloh lĕ ngă khŏt kơtăk drah, tơdah hơmâo tơlơi črâo ba kah mơng dưi jôr ia. Tơdah mơnuih ruă nao jôr mă mơ̆ drơi jăn ƀu tŭ mă, tơlơi anai ngă kơ ơi ia jrao ƀu thâo kiăng hơdôm hơpă kah djop ia jôr amăng drơi jăn. Yua anun, bruă jôr mă ia pơ sang, ƀơi sa, dua anih khăm kiăng pơhŭi hlâo.

- Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơhŭi hlâo mơn kơ mơnuih ƀôn sang amăng bruă pơgang duam đung drah ?

- Ơi ia jrao Lâm: Pơgang duam đung drah ta kiăng ngă tui 2 mơta, anăm brơi keč akĕ hăng anăm brơi keč čeh čar jum dar sang hăng amăng kual dŏ hơdip. Tơlơi pơhŭi hlâo hrŏm tui anai “Keč huăi čeh čar, huăi hơmâo duam đung drah”. Anai lĕ rơmet pơagaih jum dar kiăng keč huăi čeh čar, tơlơi anai amra plai ƀiă ƀuh mơnuih duam đung drah. Ră anai hơmâo laih vaccine pơgang duam đung drah kiăng pơhlôm pơgang hlâo, anai lĕ tơlơi klă hloh kiăng pơgang duam đung drah. Lơm mưn drơi jăn ƀu-ai buai anun lĕ duam pơ-iă, mơnuih ƀôn sang kiăng nao pơ sang ia jrao giăm hloh khăm pơčrang lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn.

Ơ! Bơni kơ ơi ia jrao!