Tui hăng mrô rơnoh jŭ yap mơ̆ng Anom bruă wai lăng tơlơi duăm ruă CDC tơring čar Dak Lak, mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, đơ đam tơring čar hơmâo čih pioh truh kơ 600 čô mơnuih ƀă tơlơi ruă kơčung tơƀông, plă tơkai tơngan, đĭ tui rơbêh 17,4% pơkă hăng tal anai thun 2024 truh truh kơ 516 čô mơnuih ruă. Mơnuih ƀă duăm ruă lu biă mă ñu amăng Ƀuôn Ma Thuột hăng hơdôm kual pơ Čư̆ Mgar, Krông Pač, Krông Ana...Amăng anun, hơmâo lu čơđai muai mut đih pơ sang ia jrao prong yua duăm kraih soh, hŭi rơhyưt laih. Ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, ră anai rim hrơi tŭ jum mơ̆ng 3-5 čô čơđai duăm kơtang. Mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, Anih pơjrao čơđai muai hơmâo tŭ jum pơjrao brơi truh 400 čô mơnuih duăm  kơčung plă tơkai tơngan hăng tơƀông (ƀek).

Ƀuh rơđah kah hăng čơđai ruă anăn Cừ A Tuấn, 2 thun, dŏ ƀơi să Ea Rok, tơring čar Dak Lak. Phrâo mut đih pơ sang ia jrao pơjrao sa hrơi đôč, amăng drơi jăn ñu ƀlĕ pơđeh bă hră, duăm pơ-iă hlor kơtang na nao, ƀu kiăng huă ƀong, ƀu kiăng mơñum ia ôh, ngă kơ amĭ ama ñu bral hơngal. Tui hăng ayong Cừ Chỉ Giỏi ama pô čơđai duăm anai lăi, hlâo kơ anun 3 hrơi, nô duăm hlor pơ-iă amăng drơi jăn. Ñu nao blơi mă ia jrao, brơi mơñum samơ̆ ƀu lưh ôh anŏ hlor pơ-iă drơi jăn.

“Lơ̆m dŏ pơ sang ƀuh ñu duăm na nao, hlor pơ-iă ƀu lưh ôh. Truh tlam mơmŏt tom brơi, ƀuh ñu ƀlĕ pơđeh bă hră amăng drơi jăn, anun 12 mông krah mlam, 2 rơkơi bơnai gơmơi khom pơgiăng hăng rơdêh thut ba rai pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Lăng kơ ană duăm ruă tui anun, kâo kơnong čang rơmang ƀing ơi ia jrao gir pơjrao brơi ană tañ suaih, kâo tơlơi ruă anai hŭi rơyưt biă mă”.

Kah hăng anun mơ̆n, čơđai anet Phạm Xuân Kiên sa thun mơkrah, dŏ ƀơi Phường Thành Nhất, tơring čar Dak Lak. Ñu ƀă tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan tơƀông amăng bah, amĭ ama gơ̆ bơngơ̆t biă mă. Mah hmư̆ lăi tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan tơƀông mơ̆ng sui laih, samơ̆ lơ̆m ƀuh ană ƀă tơlơi ruă, anun kah ñu ƀuh tơlơi hŭi rơhyưt kơtang:

“Kâo ƀuh tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt biă mă. Lơ̆m ƀă tơlơi ruă, ană gơmơi duă hlor kơtang, lui ƀong huă, yua kơčung ƀek, amăng bah. Dŏ pơ sang pơkă anŏ hlor truh 38 đô̆ C, kâo nao ă ia jrao mơñum ƀu lưh ôh. Truh tlam mơmŏt, kâo ƀuh ƀlĕ pơđeh bă hră amăng drơi jăn, anun kâo ba nao pơ sang ia jrao pơjrao tañ. Ƀơi sang ia jrao, hơmâo ƀing ơi ia jrao, nao ia jrao pơjrao brơi laih anun pơčrâo ba hơdră ƀong mơñum kiăng kơ ñu tañ suaih”.

Tui hăng ƀing mơnuih rơgơi kơhnâo gah bruă ia jrao, tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan, tơƀông lĕ yua kman mơ̆ng kian pruăi ngă, juăt ƀuh kman anăn Enterovirus 71 (EV71). Tơlơi ruă anai ƀă hmar biă mă tui jơlan kian pruăi hăng jĕ giăm nao rai. Lu mơnuih tơdơi kơ pơjrao mơ̆ng 5-7 hrơi suaih yơh. Khă hnun, hơmâo mơ̆n mơ̆ng 10-15% mơnuih ruă jing kơtang hĭ, biă mă ñu ƀing čơđai anet, ƀing pơ-ai buai khen. Tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan ƀơi anŏ huăi bơngơ̆t lơi, samơ̆ tơdah ƀu kơđiăng hă, tơlơi sat bơbeč yua kơtang biă mă. Kơƀah tơlơi thâo, krăo lăng ƀu tong ten amra ngă kơtang tui tơlơi ruă ƀudah ƀu ba nao pơjrao pơ sang ia jrao hmao kru sit mơ̆n sa tơlơi bơngơ̆t prong yua anun khom kơđiăng lăng ba tong ten tơlơi suaih pral ƀing čơđai muai.

Tơlơi kơđiăng lơ̆m wai lăng hăng pơgang tơlơi ruă kơčung amăng bah, plă tơkai tơngan

Tơlơi ruă kơčung amăng bah tơkai tơngan amuñ ƀă hyu biă, biă ñu ƀơi ƀing čơđai. Tơlơi ruă anai juăt ƀă mơ̆ng eh mơñă, dŏ hrŏm hơbit. Lơ̆m ruă kơtang, tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt kơtang biă kah hăng ruă hruh dlô, bơbrah dlô, bơbrah arăt hơtai boh, tap năng djai...Tơlơi ruă anai aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao hlao mơtăm ôh, aka ƀu hơmâo vắc xin pơgang mơn, sit hnun yơh, bruă wai lăng čơđai djơ̆ lăp lơ̆m čơđai kơčung ƀơi plă tơkai tơngan, kơƀam ƀong amăng bah yôm biă mă.

Kiăng neh met wa thâo hluh hloh kơ tơlơi ruă kơčung amăng bah tơkai tơngan, Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh - Khua pơjrao ƀing čơđai Sang ia jrao prong Dap Kơdư lăi pơthâo rơđah kơ tơlơi anai.

Ơ ơi ia jrao, rơkâo kơ ih brơi thâo yua hơget ba truh tơlơi ruă kơčung amăng bah, plă tơkai tơngan ƀơi ƀing čơđai ?

Ơi ia jrao Minh: Kơčung ƀong amăng bah, plă tơkai tơngan yua virus Enterovirus 71 ƀudah djuai virus hơmâo mơ̆ng kian pruăi pơkŏn ba truh. Tơlơi ruă ƀă hyu mơ̆ng eh mơañă hăng ia bơrơboh mơ̆ ƀing čơđai ruă pơƀă kơ čơđai añrăng. Tơlơi ruă juăt hơmâo ƀơi čơđai yŭ 5 thun, tui hluai kơ tơlơi ruă tơdu kơtang hiư̆m pă mơn čơđai ñu hơmâo nam ruă phara mơn hăng hơdră pơjrao phara. Abih bang čơđai ruă mơ̆ng rơnoh pơkă 2A truh pơ ngŏ amra kiăng đih pơ sang ia jrao krăp lăng :

- Tơlơi ruă kơčung amăng bah tơkai tơngan hơmâo anŏ hŭi rơhyưt hiư̆m pă thơ ?

Ơi ia jrao Minh: Kơčung amăng bah, plă tơkai tơngan hơmâo kah jing 4 rơnoh phara tui hluai kơ tơdu kơtang mơn. Rơnoh sa lĕ čơđai aka ƀu kiăng đih pơ sang ia jrao ôh, dưi pơjrao pơ sang, anun lĕ čơđai ñu pơđeh, kơbum ia ƀơ ƀiă ƀơi plă tơngan, tơkai, pơ-iă drơi rơnang mơn, aka ƀu hơmâo nam hŭi rơhyưt. Rơnoh 2 lĕ čơđai hơmâo kơbum lu ia rơnah ƀơi djŏp drơi, pơ-iă drơi kơtang wơ̆t hăng tơlơi ruă pơkŏn kiăng nao đih pơ sang ia jrao. Rơnoh pơkă 2 kah jing 2a hăng 2b. 2b amra kah jing 2b1 hăng 2b2. Anun lĕ tơlơi ruă ngă sat kơ arăt dlô. Rơnoh pơkă 3 lĕ ruă arăt dlô hăng amăng suă pran. Rơnoh 4 lĕ čơđai ruă kơtang yơh, ngă răm amăng suă pran, arăt drah, kian pruăi.

- Ruă kơčung amăng bah tơkai tơngan ba truh tơlơi hŭi rơhyưt hiư̆m pă, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Minh : Kơčung kơƀam ƀong amăng bah, tơkai tơngan jing tơlơi ruă ƀă mơ̆ng kian pruăi eh mơñă, pơđeh bơrơbleo, kơbum ia ƀơi klĭ. Lơ̆m pơđeh, amĭ ama juă pơtual hăng tơlơi ruă pơkŏn kah hăng djơ̆ kman, djơ̆ krĕt, pơđeh kơbum ia rơnah pơkŏn, pơđeh klĭ pơkŏn dong. Tơlơi ruă anai ñu ba truh tơlơi ruă phara kah hăng ngă răm amăng suă pran, arăt drah, kian pruăi, tap năng ba truh tơlơi djai brŭ. Hơmâo mơn đa ruă, ƀing gơmơi bưp mơ̆ng hơdôm thun hlâo adih, čơđai ñu ruă kơtang biă, kơnong kơ hơdôm mông đôč djai mơtăm. Kơčung amăng bah, tơkai tơngan juăt bưp laih, ba truh tơlơi ruă kơtang anun kiăng amĭ ama čơđai kơđiăng nam ruă đah mơ̆ng ba čơđai nao pơ sang ia jrao tañ ƀiă.

Lơ̆m čơđai ruă, amĭ ama kiăng krăo lăng hăng ba čơđai nao pơ sang ia jrao giăm hloh tơđah čơđai ñu hơmâo nam ruă: sa lĕ čơđai duam kơtang, pơ-iă drơi rơbêh 39 đô̆; dua lĕ čơđai bơkơhnăk, bơrơot, tơtư̆ drơi jăn, ƀudah rơbat rơbuh; klâo lĕ čơđai lui mem, akŏ dlô huing huang, kiăng ba nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm yơh đah mơ̆ng tañ pơjrao.

- Ta kiăng pơgang hlâo tơlơi ruă kơčung amăng bah tơkai tơngan anai hiư̆m pă ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Minh: Tơlơi ruă kơčung amăng bah plă tơkai tơngan ră anai aka ƀu hơmâo jrao tlâ̆o pơgang ôh. Yua hnun, ƀing ta dưi pơgang hăng hơdră bĕ hĭ anih hơmâo kman, ƀu brơi čơđai dŏ giăm mơnuih ruă ƀudah đing ruă. Rao rơngoh tơkai tơngan kơ ƀing čơđai hăng mơnuih wai lăng čơđai hlâo hăng tơdơi kơ pi ƀă čơđai. Tơdah ruă ƀudah đing kơčung amăng bah tơkai tơnga kiăng ba nao pơ sang ia jrao giăm hloh, kiăng ơi ia jrao sem lăng pơjrao brơi tañ. Lơ̆m hơmâo ƀing ơi ia jrao pơtô ba wai lăng čơđai ră lĕ ta kiăng kiăo tui mơtăm, hŭi čơđai ñu ruă kơtang hloh.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ.