Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng hơdôm sang ia jrao amăng đơ đam dêh čar, rim thun ƀơi Việt Nam hơmâo năng ai 1 klăk 100 rơbâo čô mơnuih rơka rơkač nao khăm hăng pơjrao ƀơi sang ia jrao hăng rơbêh 30 rơbâo čô mơnuih djai. ƀơi tơring čar Dak Lăk hơđăp, thun 2024, hơmâo giăm 40.000 čô mơnuih rơka, hăng 416 čô mơnuih djai. Amăng anun tơlơi truh pơjrom rơdêh hăng rơbêh 13.200 čô mơnuih ruă, amăng anun hơmâo 188 čô mơnuih djai. Hrŏm hăng anun lĕ tơlơi truh ƀlung ia, hơmâo truh 62 čô mơnuih djai. Rơngiao kơ anun, tơlơi truh apui ƀong, bluč ia pơ-iă ăt jing tơlơi truh hŭi rơhyưt hăng rơbêh 400 čô mơnuih ruă. Mah mrô mơnuih djai yua bluč pơ-iă ƀu lu ôh samơ̆ tơlơi ruă ñu ƀu tơdu ôh. Ơi ia jrao CK2 Nguyễn Doãn Sơn, Kơ-iăng khua anih pơjrao ruă kraih, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:“Tơlơi ruă rơka rơkač jing tơlơi ruă mơ̆ ƀing ta ƀu thâo hlâo, ƀu thâo ngă hiư̆m pă kiăng bĕ hĭ hlâo. Ba glăi tơlơi rơka, ruă kơtang kơ mơnuih ruă, anun arăng iâu tơlơi truh rơka rơkač. Pơhmutu kah hăng ƀlung ia, bluč ia pơ-iă, ruă lơ̆m bơrơguăt drơi jăn, ruă lơ̆m ngă bruă amăng sang, rơbuh rơdêh, rơka rơkač, rơbuh đih lơ̆m ngă bruă, đĭ hăng glông, ƀudah tơlơi truh lŏn pơpư̆, tơhlŏm sang dŏ. Anun jing tơlơi truh ƀing ta ƀu thâo hlâo ôh anun jing ƀu thâo bĕ hlâo ôh. Juăt hơmâo lu hloh lĕ tơlơi truh pơjrom pơtlă rơdêh, kiăo tlôn lĕ tơlơi truh amăng mông ngă bruă, tơlơi truh ƀlung ia, bluč ia pơ-iă. Hơmâo hơdôm tơlơi truh yua mă bruă lĕ sang ia jrao juăt čơkă tui hluai kơ bơyan mơn. Pơhmutu bơyan pĕ tiu, arăng juăt đĭ gai rơñan pĕ tiu anun lĕ trun mơ̆ng ngŏ. Ƀudah bơyan pơdơi prong ƀing čơđai nao mơnơi pơ ia dơnao, čroh hnoh, anun jing hơmâo tơlơi truh ƀlung ia, tơlơi truh anai lĕ ƀing ta ƀu kiăng ôh. Ƀing čơđai bluč ia pơ-iă, ngor apui anun apui ƀong hơmâo lu biă. Phun ñu lĕ ƀing ta khŏm thâo pơsir hĭ djŏp tơlơi truh tơdah hơmâo”.

Ră anai, bruă pơhlôm pơgang tơlơi truh rơka rơkač glăk hơmâo lu tơlơi tơnap, tơlơi lông lăng. Kơ tơlơi hơmâo mơ̆ng rơngiao, tơlơi truh rơka rơkač glăk lu tui amăng anih hơdip bơdjơ̆ nao plơi pla amăng ƀrư̆ đĭ kyar jing plơi prong, hơmâo boh thâo măi mok lu tui ăt kah hăng tơlơi truh lŏn adai ngă, ayuh hyiăng pơplih phara. Kơ tơlơi yua pô ta ngă mă anun lĕ, lu anih aka ƀu lăng yôm ôh bruă pơhlôm pơgang tơlơi truh rơka rơkač, lu phun tơhnal ba truh tơlơi ruă aka ƀu pơgang hlâo; bruă pôr pơhing dŏ tơdu, tơlơi thâo hluh kơ tơlơi hŭi rơhyưt, tơlơi truh rơka rơkač aka ƀu kơtang ôh. Mơnuih apăn bruă pơhlôm pơgang tơlơi truh rơka rơkač ƀu rơgơi ôh, biă ñu bruă djru pơjrao ƀơi anih lơ̆m phrâo hơmâo tơlơi truh.

Mơ̆ng hơdôm tơlơi tơnap anun, Dak Lăk hơmâo pok anih pơtô pơhlôm pơgang tơlơi truh rơka rơkač kiăng prăp lui tơlơi thâo rơgơi kiăng ƀing ơi ia jrao să thâo krăn, pơgang hlâo hăng djru pơjrao brơi klă hơdôm tơlơi truh juăt bưp, kah hăng tơlơi truh pơjrom pơtlă rơdêh, ƀlung ia, lê̆ trun mơ̆ng ngŏ, bluč ia pơ-iă, apui ƀong...mơ̆ng anun pơjrao hmao klôn, pơgang ba tơlơi suaih pral, tơlơi hơdip mơ̆ng mơnuih bưp tơlơi truh.

Ƀing hrăm hơmâo ƀing nai lăi pơthâo, pơtô brơi hơdră djru pơjrao ječ blung a: ngă hơtai boh kơsô̆ pơpư̆ glăi, thâo krăn drah ƀu rô, pơjrao ngă drah dưi rô glăi, pơjrao ngă hơtai boh kơsô̆ pơpư̆ glăi; djru ngă kŏng drah; apăn bơnal ƀơi nam rơka; pơhrêp tơlang jôh, pơtô brơi kiăng thâo krăn hăng djru pơjrao; djru pơjrao apui ƀong, bluč klĭ; djru pơjrao măt pơ-iă; pơtŏng lăng pô ruă, boh thâo yong, ba nao mơnuih ruă rơnuk rơnua...Ơi ia jrao Bế Thị Thùy Nhiên, Anom bruă wai pơgang tơlơi ruă Dak Lăk brơi thâo:“Tơlơi kâo kiăng phun ñu mơtăm lĕ pơđĭ tui tơlơi thâo rơgơi apăn bruă pơgang pơhlôm tơlơi truh rơka rơkač hăng thâo djru ba mơnuih ruă năng blung phrâo ruă mơtăm, kah hăng bơbuh đih, bluč ia, apui ƀong, ƀlung ia, ol gơnam amăng đok...Rơngiao kơ anun djru pơjrao ječ ƀơi sang ia jrao, ƀing ơi ia jrao jing mơnuih pơtô brơi ană plơi kiăng pơđĭ tui tơlơi apăn bruă kơ sang ia jrao să kah hăng mơnuih djru bruă ia jrao amăng plơi pla. Laih dong tuč rơnưč ñu lĕ ngă hiư̆m pă kiăng mơnuih ƀôn sang thâo hơdră djru pơjrao ječ blung a. Yua dah pơjrao blung a mơtăm yôm biă mă, ñu bơdjơ̆ nao bruă pơjrao tơdơi kơ anun”.

Lăi nao bruă pơtô hrăm, amai Nguyễn Thị Huyền - mơnuih ngă bruă ia jrao ƀơi Buôn Đôn brơi thâo:“Anih pơtô hrăm anai lăp djơ̆ biă mă, blung a lĕ pô kâo thâo tơlơi hrăm phrâo. Tơdơi anai tơdah bưp tơlơi truh ƀơi jơlan ƀudah ƀlung ia thơ ƀing ta thâo hla tui tơlơi hơmâo hrăm hrơi anai djru ba sang anŏ, ană plơi, mơnuih ƀu bưng bưp tơlơi truh, ta thâo djru ba tañ hloh. Čang rơmang pơ anăp anai, hơdôm anih pơtô hrăm, hơmâo lu mơnuih pơkŏn dong dưi hrăm kiăng glăi pơtô glăi pơ mơnuih ƀôn sang ƀudah čơđai sang hră yua dah anih anun juăt hơmâo lu tơlơi truh rơka rơkač”.

Anih hrăm ƀu kơnong pơđĭ tui tơlơi thâo rơgơi djru mơnuih ruă mơ̆ng blung mơtăm đôč ôh ăt jing hrơi mông kiăng ƀing ơi ia jrao hrăm nao rai, pơčrông sai hơdră pơjrao ječ ameč, djru pơjrao brơi tañ hloh lơ̆m hơmâo tơlơi truh amăng plơi pla, djru pơhơdip ană mơnuih, hăng ngă brơi mơnuih ruă tañ suaih, plai ƀiă djai brŭ, pơhlôm tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih.

Hrơi blan laih rơgao, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư tŭ jum na nao hơdôm čô mơnuih ruă nuă rơka rơkač. Yua ƀu thâo pơhlôm brơi mơ̆ng hnang blung djơ̆ gơnam ngă rơka rơkač anun lu mơnuih pơjrao ƀu hlao hăng ƀu grăng klă ôh, đơ đa ba truh tơl djai. Či anai lĕ, ơi ia jrao CKII Nguyễn Doãn DSơn-Kơ-iăng khua anom pơjrao tơlơi ruă ječ ameč, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư amra lăi pơthâo rơđah hloh kơ hơdôm tơlơi ruă hŭi ba truh hŭi rơhyưt laih anun hơdră pơhlôm pơgang tơlơi truh rơka rơkač kiăng tŭ yua hloh.

-Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă rơka rơkač tơdah ƀu hmao pơjrao pơhlom hlâo lơ̆m phrâo djơ̆, amra pioh glăi anŏ sat hiư̆m pă kơ mơnuih ruă ?

-Ơi ia jrao CKII Nguyễn Doãn Sơn: Juăt ƀuh ƀing ruă rơka rơkač arăng ba pơ sang ia jrao pơjrao ječ ameč, kraih ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư ƀuh dua khul tơlơi truh ngă phara phara. Khul tal sa lĕ ƀing rơka rơkač hlâo kơ anun hơmâo pơjrao sang ia jrao pơyŭ, arăng pơjrao brơi hlâo, pơhlôm laih, anun lơ̆m ba truh pơ sang ia jrao prong lĕ, ƀing anun dưi dăi, rơnang ƀiă laih, pơgiăng mơnuih ruă ăt hơđong laih mơ̆n. Khul tal dua lĕ arăng ba rai ječ ameč pơ sang ia jrao prong lơ̆m kraih. Ƀing anai aka ƀu hmao pơjrao pơhlom brơi hlâo ôh, aka ƀu pŏn, hrêp brơi hơđong ôh. Bơhmutu, mơnuih joh pha, joh tơkai, lơ̆m arăng ƀuh, arăng hlong pŭ ba, brơi pơdŏ ƀơi grê gah klôn amăng rơdêh taxi ƀudah pơgiăng hăng rơdêh thut, ba nao pơ sang ia jrao, aka ƀu pơhrêp brơi ôh tơkai joh jăng jai. Bruă ngă anun, hŭi rơhyưt biă mă, tơdah ƀu bưng ôh lĕ, mơnuih ruă joh tơlang rŏng thâo, hlong pi ba, pŭ tui anun pơgiăng nao hăt he kiăng truh pơ sang ia jrao lĕ, ñu amra ngă rơka kơtang ƀudah čơđang prong tui ƀơi tơlang joh hăng nam rơka amăng lăm adih anun, tơlơi anun ñu amra pioh glăi tơhnal ruă kơtang, truh sat hloh kơ mơnuih ruă.

-Tui anun yơh tơdah ƀuh arăng bơrơbuh rơka rơkač, mơnuih ruă arăng kiăng pơjrao hlâo tañ hiư̆m pă, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao CKII Nguyễn Doãn Sơn: Hăng ƀing hơmâo tơlơi truh rơka rơkač lĕ, ăt khom kah pơpha rơđah rơđong djuai mơnuih ruă, khom pơtong tong ten ƀơi anih hơmâo tơlơi truh mơtam, kah hăng dlăng lăng mơnuih anun suă jua, arăt arel dlô akŏ, hơtai boh bơtơpư̆, tơnơ̆k tơpư̆, drah rô amăng arăt.

Bơhmutu, ƀlung ia: blung hlâo khom ƀôp, bluh jua amăng bah, amăng mơdung. Lơ̆m ƀôp hăng bluh jua amăng bah, tơdah ƀu truh suă jua, sit mơ̆n pô ƀlung ia amra kơƀah oxy, biă mă ñu oxy ƀu đĭ truh pơ dlô. Bơ dlô ƀing ta lĕ, kơnong dưi bong glăi amăng pă mơnit đôč, amăng pă mơnit anun ta dưi ngă hiư̆m pă kiăng pô anun dưi suă pran glăi, tơdah sui hloh kơ anun, tơnap yơh axy amăng dlô ta ñu pơhơdip glăi laih anun amra ngă kơ mơnuih anun hơdip ƀu thâo phe phô ƀudah hlong rơwen arăt dlô, anŏ suaih pral kơ dlô akŏ tơlơi pơmin ƀu klă ôh, ngă kơ pô anun hwing hwang yang ngă. Tơdah ƀing ta dưi ƀuh tañ, pơsir djơ̆, pơhluh jơlan suă jua hơmâo oxy dưi suă jua, suă pran, ta ba mơnuih ƀlung ia anun tañ nao truh pơ sang ia jrao mơtam, tơdah mơnuih ruă hlong pơdơi suă pran, hơbai boh ƀu tơpư̆, ta lui mơtam yơh bluh suă jua, ngă hnun kiăng pơhlom oxy amăng dlô akŏ hăng rông glăi drah rô amăng dlô hơđong.

Hăng ƀing hơmâo tơlơi truh apui ƀong, kơčung ia hlor pơ-iă, kơčung mă klĭ rơpih gah rơngiao. Klĭ lĕ dưi pơgang bong glăi kman mut amăng drơi jăn, anŏ sat mut ngă kơ pran jua, truh amăng drah, arăt drah. Lơ̆m ta apui ƀong, kơčung djơ̆ ia hlor pơ-iă kơtang, klĭ ƀu anăm pơgang ba dơ̆ng tah čơđeh asar drơi jăn ƀơi năm kơčung, kơnong dŏ mă sơ̆l arăt. Tơdah ƀu pơsir pơjrao  djơ̆ lăp, hmar, anŏ sat, ia măt mut hram amăng drah, arăt drah rô laih anun hram amăng drah mơnuih ruă, rô amăng drơi jăn. Tơdah hyu mă hla kyâo pŏn mă ča, jai kraih hŭi brŭ rơnah ia kơčung ngă, amra ƀu grăng tañ ôh ƀơi nam kơčung apui ƀong. Tơdah pik nao ia su tơgơi kơnong ngă rơ-ơ̆ hang pơ-iă kơčung đôč, ñu ƀu pơjrao ngă grăng nam kơčung ôh, ñu kơnong ngă jao kraih kơčung kơtang hloh kơ mơnuih ruă.

Hăng ƀing hơmâo tơlơi truh bơrơbuh mơ̆ng dlông lê̆ trun, kiăng pơtong rơđah anŏ rơka, joh ƀudah wê̆ tơlang rŏng, kơ-iăng, hăng ƀing nai ia jrao ăt tơnap laih mơ̆n pơjrao, tui anun jaih kraih yơh mơnuih ƀôn sang ta ƀu thâo anŏ či ngă. Kiăng huăi lui hĭ soh sel hăng hŭi ngă kơtang tui tơlơi ruă, tơdah lĕ mơ̆ng kyâo, dlông, ƀing ta khom pơmin nao kơ tơlang rŏng, kơ-iăng hlâo, ta djă bong mơnuih ruă do ha dơnong, hơđong, giong anun ĕp hnăl kyâo, tơr kiăng pơđih mơnuih ruă hăng akă kơjăp hơđong, giong anun pŭ đĭ amăng rơdêh pơgiăng nao pơ sang ia jrao giăm hloh. Tơdah ngă bơtơpư̆ hĭ mơnuih ruă, amra ngă kơtang tui ruă tơlang rŏng, ƀơi anŏ aka ƀu joh tơlang ôh, samơ̆ tơdah ƀu thâo hơdră pơsir hmao kru lĕ, amra joh hăng tơ̆i hĭ arăng dlô amăng tơlang, tơlơi anun amra pioh glăi tơlơi ruă kraih hlong rơwen hlao ƀu thâo rŭ pơjrao glăi ôh, kŏn thâo brač glăi lơi. Tơdah ƀing ta ngă pơhơđong brơi mơnuih ruă djơ̆ lăp, pơgiăng nao mơnuih ruă rơnuk rơnua mơ̆n, tơlơi hơdip hăng tơlơi ruă amra dưi pơjrao hăng anŏ pơglăi sat kơ mơnuih ruă ăt či plai ƀiă mơ̆n.

-Ngă hiư̆m pă kiăng pơhlom hăng pơhrŏ ƀiă hloh lơ̆m hơmâo tơlơi truh rơka rơkač lĕ, ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao CKII Nguyễn Doãn Sơn: Lăi lĕ tơlơi truh ngă rơka rokač jing tơlơi truh kơ ta ƀu dưi thâo hlâo ôh, hmar, ječ ameč. Kiăng pơhlom rơnuk rơnua, ƀing ta kiăng hơmâo tơlơi thâo tong ten hơdră thâo krăn tơlơi truh hŭi rơhyưt, tơlơi či truh lơ̆m hơmâo tơlơi rơka rơkač đah mơ̆ng hơmâo hơdră pơsir brơi tañ. Kiăng pơtô pơblang, lăi pơthâo kơ mơnuih ƀôn sang thâo hơdră pơhlom, pơjrao hlâo ƀơƀiă sit hơmâo tơlơi truh. Thâo krăn tơlơi truh rơka rơkač pơpă dưi ba nao pơ sang ia jrao pơyŭ giăm hloh, tơlơi truh rơka rơkač hơgĕt kiăng djă bong hơnong kơjăp, tơguan hơmâo mơnuih thâo nao djru ba. Hăng nam rơka rơkač mơ̆ ƀing ta ƀu thâo rơđah hơdră pơhlom, pơjrao lui hlâo, khom nao iâu ƀing ơi ia jrao, sang ia jrao giăm hloh, kiăng arăng pơtô pơčrâo brơi hơdră pơsir ječ ameč, tui anun kah amra rơnuk rơnua hơđong mơ mơnuih ruă hơmâo tơlơi truh ječ ameč rơka rơkač.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hơmâo kah pơpha tơlơi thâo tŭ yua anai!