Ơi L.V.Đ (67 thun) dŏ amăng să Ea Rôk, tơring glông Ea Súp, ơi ia jrao lăi pơthâo ruă lao (ruă pơtuk drah) tơdơi kơ ba pơčrang lăng ƀơi Sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak. Hlâo anun, ñu pơtuk na nao, pơtuk tơbiă ia khak, ñu pơmĭn duam hơdrăp đôč anun blơi jrao mơñum mă. Samơ̆ sui hrơi ăt ƀu suaih ôh mơ̆ ruă jai kơtang tui, lơm anun ñu kah ba nao pơ sang ia jrao kual Dap kơdư kiăng kơ khăm. Tơdơi kơ tŭ mă mơnuih ruă, đăo lăng ơi Đ ruă lao anun ƀing ơi ia jrao ba nao pơ sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak. Ơi L.V.Đ brơi thâo:

“Ƀong tết giong, kâo pơtuk na nao, pơmĭn duam hơdrăp đôč anun kâo nao blơi ia mơñum mă pơ sang. Mơñum pơjrao hơdôm hrơi mơ̆ ƀu suaih ôh, anun ba nao pơ sang iia jrao prong kual Dap kơdư khăm kah mơng thâo ruă lao, ruă kơsô̆”.

Kar kăi hăng ơi L.V.Đ, amai H’M Byă dŏ amăng să Nam Ka, tơring glông Lak, tơring čar Dak Lak ăt sui hrơi blơi mă jrao mơñum pơ sang lơm ñu pơtuk, tơnap suă jua, kơdol ƀơi tơda. Tơdơi anun, drơi jăn trun kĭ, ƀu mơhao ƀong huă, drơi jăn ƀu-ai buai anun amai M. nao pơ sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak khăm. Tơdơi kơ pơčrang lăng, amai M arăng lăi pơthâo ruă lao. Truh ră anai, tơdơi kơ giăm ha blan pơjrao, tơlơi drơi jăn kơ amai M plai ƀiă yơh, ƀong huă jơman, pit đih mơ-ak, plai ƀiă pơtuk. Amai H’M Byă brơi thâo:

“Dŏ pơ sang blung hlâo pơtuk ƀơƀiă đôč, lơm anun ruă rơnang, sui ƀơƀrư̆ tơbiă lu ia khak. Rĭm wŏt pơtuk lĕ tơbiă lu ia khak. Kâo nao khăm pơ hơdôm anih khăm gah rơngiao sang ia jrao, arăng đăo lăng ruă rơkông đôč. Mơñum jrao ča čot anun ngă tơlơi ruă kơtang, duam, drơi jăn đa pơ-iă, đa rơ-ơ̆. Tơdơi anun sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao, lơm anun ƀu thâo hơget dong tah, añrŏn tơkai tơngan, ƀu anăm tơgŭ dong tah”.

Ră anai anom bruă pơjrao ruă lao phrâo ƀuh, ruă lao pơgăng glăi jrao, ruă lao HIV- sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak glăk pơjrao brơi 18 čô mơnuih ruă pơtuk drah, ruă lao pơgăng glăi jrao. Ƀing mơnuih ruă ba nao pơjrao lơm ruă kơtang laih hăng ƀuh lêng ƀu-ai buai anun lĕ tơnap suă jua, pơtuk na nao, tơbiă lu ia khak, kơdol ƀơi tơda, trun kĭ, duam, ƀu mơhao ƀong huă ƀudah ƀong gơnam ƀu mut, kiăng pơjrao brơi sui hrơi.

Tui ơi ia jrao CKI Nông Thị Điểm-Khua anom pơjrao ruă lao phrâo ƀuh, ruă lao pơgăng ia jrao, ruă lao HIV, sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak, nam ruă juăt ƀuh mơng ruă lao lĕ pơtuk na nao (đa ƀuh pơtuk ƀlĕ drah), tơbiă ia khak, ƀong gơnam ƀu mut, ƀu-ai buai, duam sui hrơi rơbêh 2 wŏt hrơi tơjuh, trun kĭ mơ̆ ƀu thâo yua hơget….samơ̆, hơdôm nam ruă anai kar kăi hăng hơdôm tơlơi ruă tui jơlan suă jua anun lĕ: ruă rơkông đok, ruă bơbrah kơsô̆…yua anun lu mơnuih ƀu thâo, pơtah hơtai ƀu ba nao pơ sang ia jrao kiăng kơ khăm. Truh ruă kơtang ƀudah mơñum ia jrao pơ sang sui hrơi mơ̆ ƀu suaih kah mơng nao khăm, lơm anun tơlơi ruă kraih laih. Ơi ia jrao CKI Nông Thị Điểm brơi thâo:

“Kman ruă pơtuk drah ngă sat bơdjơ̆ nao lu anih amăng drơi jăn, amăng anun hơmâo ruă lao mơng 80-85%. Jơlan ƀă hyu phun lĕ tui jơlan suă jua. Mơnuih ruă lao aka ƀu ĕp ƀuh, pơjrao brơi amra ngă lar hyu ƀing pơkŏn tui jơlan ia mơbah, ia khak lơm jê̆ giăm, tek rơwek djơ̆. Tơdah ƀu tañ ĕp ƀuh, amra ngă ruă kơtang tui, ba truh tơlơi djai brŭ. Tơdah mơnuih ruă tañ ĕp ƀuh hăng pơjrao brơi hmao tlôn, pơjrao lăp djơ̆ jrao amra suaih mơtăm”.

Kiăng kơ pơgang ruă lao hŭi lar hyu amăng mơnuih mơnam, mơnuih ruă kiăng truă khăn gô̆m ƀô̆ ƀudah hơmâo khăn pơging mơboh lơm pơtuk, phañ, čuh ia khak, hiăp bit hăng arăng, rao tơngan na nao hăng ia kơƀô tơlŏ, kiăng amu abăn, mông sơker, buk ƀudah hơdôm gơnam bơdjơ̆ nao mơnuih ruă lao amăng pơ-iă rĭm hrơi; mơnuih aka ƀu ruă lao, sit biă ñu lĕ ƀing čơđai anet kiăng khăm hăng pơjrao hlôm hlâo kơ tơlơi ruă lao. Hăng ƀing mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik, drơi jăn ƀu-ai buai, mơnuih ƀă HIV/AIDS, mơnuih djŭp hŏt, mơnuih jê̆ giăm hăng ƀing ruă….amuñ ƀă tơlơi tơlơi ruă lao, yua anun, kiăng nao khăm tui tơđar kiăng tañ ƀuh tơlơi ruă anai. Rĭm čô mơnuih kiăng pơhlôm hlâo tơlơi suaih pral kơ ta pô hăng bruă mơñum djop jơman, bơrơguăt drơi jăn na nao, mă bruă lăp ƀrô hăng pơdơi pran lăp djơ̆. Lơm ƀuh ta pô ƀudah mơnuih jum dar đăo lăng ƀă tơlơi ruă anun lĕ: pơtuk, ƀlĕ ia khak sui rơbêh 2 wŏt hrơi tơjuh, ƀong gơnam ƀu mut, ƀu mơ-ak amăng drơi jăn, trun kĭ ƀu thâo yua hơget ôh…kiăng ba nao pơ sang ia jrao pơjrao ruă lao kiăng pơčrang lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn. Lơm pơjrao, anăm lui mă pô amăng pơjrao, kiăng mơñum jrao djơ̆ tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao yua bruă lui kiăo tui pơjrao mă hajăn amra ƀu djơ̆ ngă bruă pơjrao ƀu suaih đôč ôh ăt ngă tơlơi ruă lao pơgăng glăi jrao, bruă pơjrao brơi tơdơi anai amra ngă tơnap tap tui.

Kiăng hluh rơđah dong kơ hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt kah hăng hơdôm hơdră pơgang tơlơi ruă lao brơi klă hloh, ƀing mă tơlơi pơhing hơmâo mông bơră ruai tong ten ƀiă dong hăng ơi ia jrao CKI Nông Thị Điểm, Khua anom pơjrao tơlơi ruă lao phrâo ƀuh, ruă lao pơgăng glăi jrao, lao HIV- sang ia jrao pơjrao ruă lao Dak Lak.

- Ơ ơi ia jrao, ƀing hlơi amuñ hơmâo tơlơi ruă pơtuk drah hloh?

- Ơi ia jrao  Nông Thị Điểm: Ƀing amuñ ruă pơtuk drah (ruă lao) hloh jing mơnuih ruă HIV, mơnuih tơdru pran pơgang klin duam ruă, mơnuih ƀu hơmâo pran, rơwang rơweh, ƀing hơmâo tơlơi ruă lok nao lok rai ƀu thâo suaih kah hăng ruă mơañă tơbiă ia sik, tơtăng arăt drah, ruă kơsô̆, ruă boh ƀleh, mơnuih ruă mơñum ia jrao ngă tơdu pran pơgang klin ruă kah hăng corticoid pơjrao ruă ung thư (brŭ asar), ia jrao pioh pơjrao ruă ung thư, pô dŏ jê̆ hăng pô ruă, pơhmutu kah hăng ƀing mă bruă pơ sang ia jrao juăt dŏ giăm hăng mơnuih ruă lao.

- Tui anun, tơdah tơlơi ruă lao ƀu hơmâo pơjrao tañ amra ba truh tơlơi hŭi rơhyưt hơget mơn?

- Ơi ia jrao Nông Thị Điểm: Tơdah mơnuih ruă lao ƀu hơmâo pơjrao klă lĕ amra hơmâo tơlơi ruă kơtang pơkŏn dong kah hăng ƀlĕ ia amăng arăt kơsô̆, ngă ƀu thâo suă pran, pơtuk ƀlĕ drah, djơ̆ kman, kman mut amăng drah, ruă hơtai boh yua tơtăng arăt kơsô̆, laih anun jing ruă lao ƀu thâo suaih dong tah. Lơ̆m jing ruă lao pơtuk ƀlĕ drah baih ta pơjrao ƀu thâo suaih dong tah. Ră anai Anih pơjrao ruă lao hơmâo 18 čô, amăng anun hơmâo sa čô mơnuih ruă lao mơñum jrao ƀu mut dong tah, hơmâo 13 čô ruă kơtang, amăng anun hơmâo 4 čô glăk suă pran hăng oxi. Mơnuih ruă hlao lêng kơ rai pơjrao kaih, lơ̆m kơtang kah mơ̆ng rai. Khă hnun, tơdơi kơ pơjrao ăt plai ƀiă mơn, yua dah ƀing ruă ƀong ia bah ơi ia jrao. Bơ hlơi ƀu hla tui lĕ amra ngă tơlơi ruă kơtang hloh, pơtuk ƀlĕ drah mơtăm, đa kman lao ƀu kơdong glăiia jrao yua dah ia jrao lao jing ia jrao djuai 1, tơdah ƀu kiăo tui tơlơi pơjrao mơ̆ng ơi ia jrao ba tơbiă amra kơdong jrao lao djuai 1.

- Tui anun ngă hiư̆m pă kiăng thâo krăn pô ta ruă lao pơtuk drah laih anun hơdră pơgang hlâo tơlơi ruă anai hiư̆m pă, ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Nông Thị Điểm: Kiăng thâo krăn pô ta hơmâo kman lao, blung a lĕ pơtuk, pơtuk tơbiă ia khak, dua dong ta pơtuk ƀlĕ drah, pơtuk sui mơ̆ng 2 truh kơ 3 wơ̆t hrơi tơjuh, ruă ul amăng tơda, ƀu anăm suă pran, ƀong huă ƀu jơman, ngă đoh rơwang, yang hrơi tlam juăt duam, mlăm tuh hâ̆o. Tơdah hơmâo nam ruă anai ƀing ta kiăng nao pơ sang ia jrao khăm lăng, pơčrang lăng ia khak. Tơdah ƀuh ruă lao lĕ ơi ia jrao amra lăi pơthâo hăng pô ruă anŏ klă hăng tơlơi sat răm hlâo či pơjrao, laih dong pơtô brơi kiăng ƀong huă, đih pơdơi, mơñum ia jrao lăp djơ̆. Rơngiao kơ pơtô brơi pô ruă, ơi ia jrao ăt pơtô brơi mơn kơ sang anŏ mơnuih ruă lao, yua dah bruă pơjrao ruă lao ƀu kơnong ơi ia jrao đôč ôh mơ̆ ăt kiăng sang anŏ mơnuih ruă gum ngă. Mơñum ia jrao pơtuk lao lĕ 1 wơ̆t/ha hrơi, tơdah ơi ia jrao ƀu pơtô klă kơ mơnuih ruă lĕ gơñu amra lui pơjrao mơtăm yơh, yua dah ia jrao ruă lao arăng mơñum amăng 6 blan. Tap năng, hơmâo mơnuih ruă lao mơñum ia jrao ƀu mut lĕ arăng pơjrao truh kơ 9 blan, 18 blan ƀudah 24 blan. Samơ̆ yua hơmâo ƀing ơi ia jrao pơtô ba, mơnuih ruă kiăo tui tơlơi pơtô jing tañ suaih mơn. Pơhmutu amăng thun 2024, Anih wai lăng 27 čô mơnuih ruă lĕ hơmâo 18 čô pơjrao suaih.

Pô ruă pơtuk drah kiăng ƀong huă ƀăt jơman, ƀong djơ̆ hrơi djơ̆ mông, ƀu dưi lui ƀong huă ôh. Hơmâo lu mơnuih hŭi rơmŏng anun ƀu khin ƀong ôh, samơ̆ ơi ia jrao pơtă kiăng ƀong mơñum kah mơ̆ng hơmâo pran pơgang kman. Tơdah ƀu ƀong huă amra ƀu hơmâo pran jua, tơlơi ruă kơtang tui, drơi jăn ƀu anăm pơgang kman ôh. Anun jing bruă ƀong huă yôm biă mă. Ƀu dưi mơñum tơpai, ƀier, djŭp hot ôh. Tơdah mơñum tơpai, ƀier, djŭp hot lĕ ƀing ruă juăt wơr hĭ, ƀu mơñum ia jrao djơ̆ mông ôh. Dua dong, lơ̆m hơmâo tơpai ƀier amăng drơi amra ngă răm hơtai, boh ƀlĕ. Djŭp hot ăt kar kăi mơn. tơdah hơmâo wơ̆t tơpai ƀier, hot mơtăm amra amuñ ngă ruă hơtai. Bơ djŭp hot amra mut amăng kơsô̆, kơsô̆ gơ̆ ruă hơđăp ƀơ̆i yơh, hơmâo tom asăp ghot dong jai kơtang ruă tui. Kiăng ƀư̆ añrăng drơi jăn. Tơdah ruă lao kiăng bơkjăp, ƀrư̆ drơi. Lơ̆m ƀuh ruă pơtuk lao khŏm pơjrao tañ mơtăm đah mơ̆ng huăi bơƀă hyu. Lơ̆m dŏ giăm mơnuih ruă lao khŏm gŏm ƀô̆. Sum ao ta ƀhu ƀơi anih pơ-iă pơčrang. Ƀu dưi kơčuh khak ča čot ôh...

- Hai bơni kơ ih hơmâo lăi pơthâo hăng abih bang!