Pa tơnhào jơh plai sầu riêng kàl sơnrờp mờ geh rơlao 700 tơlăk đong, ồng Hoàng Mạnh Thoan, kis tàm thôn Ea Ruế, xã Dliê Ya, kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk gam rơcang tàm broă pic tơnhào kơphe geh tam bal tàm dùl bă suơn sơl. Ồng Thoan kờp is, mờ khà geh kờp dŭ tàm 16 tấn, priă tăc kơphe gam gơguh niam, di gơlan geh di pơgăp 1 tơmàn 600 tơlăk đong. Pơgồp bal mờ priă tăc gar tiêu lài do, nam do bă suơn ơnàng 03 lồ ai priă geh 3 tơmàn đong. Ồng Thoan pin dờn là, broă tam uă bơta phan bơh ồng dê bal mờ gùt tiah Tây Nguyên tŭ do là geh cồng nha ngan, sơrlèt uă rơlao bè khà tơnhào, priă geh bơh phan geh lơh bơh broă lơh sa suơn sre dê. Ồng Hoàng Mạnh Thoan pà git: “Bè bi neh gŏ, tam bơrlŭ bal kơphe añ dê kung gam geh plai bè ờs. Mờ tờm sầu riêng kung geh plai bè ờs sơl mờ geh tŭ gam geh pơgồp bal niam ngan”.

Làng bol lơh broă sa tàm uă ƀòn tàm gùt Tây Nguyên bơsram jăt broă tam bơrlŭ bal phan tàm dùl bă ù, kung neh geh cồng nha uă ngan mờ geh priă uă rơlao. Bi Y Pốt Niê Henri, klao pơnu kòn cau Rơđê là cau lơh Kông tu kổ phần Ede Café, càr Dăk Lăk pà git, ờ mìng lơh geh cồng nha mờ phan lơh gơs “kơphe klài bal mờ sầu riêng” mờ ală suơn tam tờm sầu riêng bơrlŭ bal mờ kơphe hìu nhă dê bal mờ ală bă suơn lơh broă bal kung neh tus tàm bơta tơnhào uă ngan sơl. Bi Y Pốt Niê pà git: “Tơl tờm sầu riêng bè tàm do ndrờm geh rơlao jơ̆t tơlăk đong. Mờ tàm dùl lồ kơphe gơtùi tam bơrlŭ bal 100 tờm sầu riêng. Gam tềng gah do là kơphe, nhai 11 do geh pic plai. Geh ờ uă tờm pla neh dum. Tờm dềt mờ pal geh uă ngan, mờ priă tăc kơphe tŭ do den gam gơguh ngan tai”.

Mờ bă ù lơh sa suơn sre ờ geh tam gơl, Tây Nguyên mhar gơs tiah lơh sầu riêng dờng ngan lơgar Việt Nam dê, priă geh bơh broă tăc mờ lơgar bơdìh nam 2024 geh rơlao 1 tơmàn 300 tơlăk dolar Mỹ. Mờ kung gam gơs là tiah tam uă ngan kơphe mờ tiêu, ai geh mờr 65% khà tiêu mờ 94% khà kơphe gùt lơgar in, cèng geh di pơgăp 6 tơmàn dolar Mỹ mìng tàm 09 nhai tàm nam 2024.

Ờ mìng lam lài tàm broă geh uă bơta kwơ bơh broă lơh sa, mpồl bơtiàn, tiah kis tàm tiah lơh kơphe dê, Tây Nguyên gam geh gơguh pràn ngan tàm broă lơh jăt ală jơnau kờñ bơh ală lơgar dê bè bơta bơkah, ndrờm bal mờ bơtàu tơnguh kơl jăp. Di pơgăp 200 rơbô lồ ù tam kơphe tàm tiah do neh geh ai sră dờp bơh ală lơgar dê; rơlao 600 tiah tam, mờ git nđờ jơ̆t rơbô lồ phan tam ală bơta neh geh ai màh sồ drơng tàm broă tăc mờ lơgar bơdìh. Bơnah gam tai bơh broă lơh sa suơn sre Tây Nguyên dê geh “tơrgùm” mờ ală rơndăp broă atbồ ù tiah niam kơl jăp mờ rơndăp broă lơh gơdờp mờ tam gơl trồ tiah.

Jăt Tiến sĩ Phạm S, Phó Củ tịc Anih duh broă Làng bol càr Lâm Đồng đơs, tàm ală bơta tờm neh mờ gam geh bơceh lơh, lơh sa suơn sre Tây Nguyên rơ̆p pơn jăt tai gơguh pràn, wèt tus gơs dùl tàm ală tiah tờm bơh lơh sa suơn sre gùt plai ù dê. Ồng Phạm S pà git: “Tŭ lơh jăt mpồl geh kwơ bơh phan geh lơh bơh suơn sre gùt plai ù dê den broă lơh rơ̆p krơi is. Hơ̆ là bơh tàm broă tam, bơh tàm bơta phan neh geh jòi anih lơh gơs, tus mờ broă tơnhào, kờp dŭ drà kă bro bal mờ cau blơi tàm drà kă bro ală lơgar dê. Mờ bơta ƀuơn là ală mpồl lơh sa kă bro tàm càr Lâm Đồng pơgồp bal mờ làng bol niam ngan. Pơgồp bal ờ mìng là bơh 1 tus 2 nam mờ pa do neh rơlao 20 nam. Den tàng, càr Lâm Đồng tơl pràn mờ ƀuơn ngan tus bal mờ mpồl geh kwơ gùt plai ù dê”.

09 nhai tàm nam 2024, priă geh bơh broă tăc phan geh lơh bơh suơn sre mờ lơgar bơdìh Tây Nguyên dê geh rơlao 07 tơmàn dolar Mỹ, pơgồp bal di pơgăp 26% tàm khà priă tăc phan mờ lơgar bơdìh mpồl phan geh lơh bơh suơn sre gùt lơgar dê. Do là khà geh uă ngan bơh lài tus tŭ do, ai tơngŏ bơta pràn ngai sơlơ gơguh bơh broă lơh sa suơn sre Tây Nguyên dê. Tàm gùng dà bơtàu tơnguh pa, Tây Nguyên rơ̆p ờ hoan rề ơnàng bă ù lơh mờ wèt pràn ngan rơlao tai tàm broă bơtàu tơnguh kơl jăp, mơya bơta tờm nàng tơnguh khà lơh geh, bơta kwơ bal mờ bơta pràn phan geh lơh bơh suơn sre tiah Tây Nguyên dê gam uă ngan.

Ngui jơh phan lơh broă pa là ală broă lơh sa sồ, ală broă lơh sa suơn sre uă bơta wèt tus broă lơh hữu kơ gam geh tơnguh uă mhar ngan, bơta pràn kơphe, sầu riêng, tiêu, ka kao, măk ka bơh Tây Nguyên dê gam geh lơh ngan jơh. Mờ ală jơnau hơ bal pa bơh ală lơgar dê mờ mpồl bơtiàn sồ lơh broă bal pràn kơl dang, lơh sa suơn sre Tây Nguyên geh broă lơh broă bal jrô ơnàng, bơngă là dùl tàm ală tiah tờm lơh sa suơn sre gùt plai ù dê gam rơhời gŏ loh làng ngan tàm ù tiah do dê.