Pah ngai, khoa kòp cau ùr – Kòn se pa deh, Hìu sơnơm Thiện Hạnh (càr Dăk Lăk) kham ai di pơgăp bơh 150 tus 160 nă cau ùr geh bun in, tàm hơ̆ geh bơh 10 tus 20 nă cau gơtìp kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun. Geh uă ngan cau ùr geh bun đơs là kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun mìng là bơta geh ing mờ di gơlan geh bời is tơnơ̆ mờ tŭ deh kòn, den tàng mờng ờ sền gròi bơh ală bơta tơngŏ bơh kòp do dê mờ ờ git là di lah ờ geh sền gròi kòp niam, jơh cau mè bal mờ kòn se ndrờm di gơlan gơtìp ală bơta gơlik geh ờ niam. Sơlơ̆u wơl, geh ờ uă cau mè ndai den ờ sŭk ir tŭ geh cồng nha xét nghiệm mờ gŏ să tờm gơtìp kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun. Cau gơtìp bè do lơh ờ sŭk ngan, gơmù broă sào sa uă ir lơh gơtìp tàm bơta ờ tơl phan sa bơkah ai broă ròng siam kòn se in, lơh kòn se tàm ndul ờ pràn uă ngan.

Lŏ Nguyễn Thị Huệ, 35 sơnam, kis tàm xã Tân Tiến, kơnhoàl Krông Păc, càr Dăk Lăk tŭ gam bun tàm poh dơ̆ 24 den geh tơngŏ sùm gơdan đồm, gơguh lơmă să mhar ir pơn drờm mờ jơnau bơto sồr bơh ƀák sĩ dê mờ să jan tŭ lơi kung glar bòl. Tài neh geh kòp gơguh huyết áp lài, den tàng lŏ Huệ ờ sŭk ngan mờ tus tàm hìu sơnơm màng kham, lơh ală xét nghiệm hơ̆ sồng git sơdàng tàm mhàm uă rơlao mờ bè ờs. tơnơ̆ mờ tŭ geh ală ƀák sĩ bơto pơlam, lơh niam wơl dơ̆ sào sa, lơh broă kung bè ơm rơlô să, tơnơ̆ mờ 2 poh tus kham wơl, cồng nha pà gŏ khà sơdàng neh rê tàm bơta bè ờs wơl mờ pơn jăt tai geh sền gròi, lơh di jăt jơnau bơto sồr sa phan bơh ƀák sĩ dê. Lŏ Nguyễn Thị Huệ yal: “Bơh tŭ geh bun, añ lòt kham jăt tơngai, tus poh 26 den gŏ gơtìp kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun, mơya geh ƀák sĩ bơto pơlam, lơh niam wơl broă sào sa, sa tơmù piang, tơnguh sa biăp, kơnuh plai chi mờ bơtơl protein mờ geh sùm tơngai tus kham bal mờ broă sào sa do nàng tus lồi tơngai geh bun ờ gơtìp gơguh huyết áp ha là kòp gơguh huyết áp tàm bơta ờ niam”.

Lŏ Phan Thị Nhài, kis tàm kơnhoàl Dăk Mil, càr Dăk Nông den pà git: Tài neh geh lài bơh kòp đồm sơdàng tàm lồi dơ̆ geh bun lài, dơ̆ do geh bun tàm sơnam neh dờng rơlao (38 sơnam) den tàng ờ sŭk ngan. Lŏ rơcang tus hờ hìu sơnơm sùm nàng geh sền gròi bơta pràn kơl dang să jan, tài kơnờm bè hơ̆, den tàng tus tŭ do tŭ bun neh geh 24 poh, bơta pràn kơl dang să jan bơh lŏ Nhài sùm geh niam. “Bơh tŭ geh bun tus tŭ do den añ kung gam kham tàm hìu sơnơm. Añ kung kham jăt tơngai kham ƀák sĩ neh pơrgon. Tàm tơl poh tus tàm do nàng kham, tus tŭ do là 24 poh bloh, añ kung gam tus tàm do nàng kham kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun, tŭ do kung gam tàm bơta bè ờs. Do là broă kham kwơ màng ngan gơwèt mờ cau geh bun. Añ kơlôi là ală cau mè geh bun pal kham jăt tơngai bè hơ̆ nàng gàr niam ngan ai cau mè bal mờ kòn in”.

Đồm sơdàng tàm tơngai geh bun là kòp gơlik geh tàm tơngai geh bun, mờ lài mờ hơ̆, cau geh bun ờ hềt gơtìp. Tàm tơngai geh bun, kañ gơlik hormone lơh gơmù gơnoar bơh insulin, do là phan geh gơnoar lơh niam khà sơdàng tàm mhàm. Mơya, kòp do di gơlan geh sền gròi niam di lah cau ùr geh bun geh broă sào sa niam, ơwañ să jan di pal mờ kham bun, lơh ală xét nghiệm jăt tơngai. Tơnơ̆ mờ tŭ deh, kòp geh bời is. Bŭ lah bè hơ̆, di lah kòp ờ geh gŏ di tŭ den lơh gơtìp ală bơta ờ niam tus mờ să jan cau mè mờ kòn se.

Đồm sơdàng tàm tơngai geh bun di gơlan lơh gơtìp tus ờ uă bơta tơngŏ tàm kòn se pa deh. Khà sơdàng tàm mhàm bơh cau mè gơguh, lơh gơtờp tus kòn se, lơh tuyến tụy kòn se lơh broă pràn, lơh geh insulin nàng tam gơl glucose gơs năng lượng. Cồng nha là să jan kòn se ngui uă năng lượng rơlao mờ bơta kờñ. Năng lượng jơnkah lơh kòn se dờng să ir, broă deh dùh gơtìp kal ke bè lơh ờ niam pơnì, đo tê kòn se. Kòn se kung di gơlan lơh gơmù glucose huyết ni sơna tơnơ̆ mờ tŭ deh, kòp pàl să, ha tìp ală bơta bè gùng tă nhơm. Cau mè di gơlan gơtìp mờ ală bơta ờ niam bè: khà deh ờ tơl nhai uă, pal deh reh nàng ala mờ deh bè ờs, ƀuơn gơtìp mờ kòp đồm sơdàng tuýp 2 di lah ờ rơcang sơndră lài. Geh tŭ tàm bơta ngòt rơngơ̆t, cau bun di gơlan gơtìp gơguh huyết áp, gơtìp bơta ờ niam huyết áp tŭ geh bun. Ƀák sĩ CKI Ngô Hữu Bảo, Khoa Kòn se, Hìu sơnơm Thiện Hạnh tơnkah tai: “Mờ bơta ờ jŏ den kòn se gơtìp ờ niam bè gùng mhàm tơnơ̆ tŭ deh, mờng gơtìp là gơmù gùng mhàm. Broă dơ̆ 2 là di lah cau mè gơtìp kòp đồm sơdàng tŭ geh bun den kòn se di gơlan gơtìp ờ pràn tă nhơm tơnơ̆ tŭ deh. Di lah atbồ kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun niam, den ală kòn se tŭ deh ờ geh ală bơta tơngŏ aniai uă”.

Nàng rơcang lài mờ sền gròi niam kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun den broă sào sa phan bơkah geh gơnoar kwơ màng ngan rơlao jơh. Mờ ală cau ùr geh bun, broă kờñ phan sa pah ngai bè ờs mìng di pal bơh 1 rơbô 800 tus 2 rơbô 3500 Kcal, tàm dơ̆ sào sa pal tơmù sa tơngi, tơmù piang mờ tơnguh cất xơ, biăp tơlir mờ kơnuh plai ris. Ală dơ̆ sào sa pal geh lơh uă dơ̆ tàm ngai, pleh mờ broă sa hờm ir dùl dơ̆ ha là lời jơgloh ir, gàr sùm bơta mờng ơwañ să, tàp pràn să jan lài mờ tàm tŭ geh bun, tài să jan pal lơh broă uă rơlao nàng dong kờl bơta dờng pràn bơh kòn se in. Sền gròi khà sơdàng tàm mhàm sùm, lùp ƀák sĩ nàng git nền nòn bè cồng nha bơh broă sùm sền gròi khà sơdàng tàm mhàm di pal nàng geh broă rơcang sơndră mờ kòp niam ngan ai cau mè mờ kòn se in.

Cau ùr gơtìp kòp đồm sơdàng lài mờ tŭ halà tàm tŭ tơngai geh bun dilah ờ geh gròi sền khà sơdàng tàm mhàm den digơlan lơh gơbàn aniai ngòt rơngơt tus pràn kơldang să jan jơh bal cau mè mờ kòn tàm ndul in. Ƀák sĩ Cuyên khoa 1 Niê Lê Thị Mai- Khoa deh dùh kòn se pa deh, Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh đơs bè bơta do bơh dơ̆ lùp tơnơ̆ do:

Ơ ƀák sĩ! Tềl tơnggŏ nàng đal git kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun là bè lơi?

Ƀák sĩ Niê Lê Thị Mai: Gơ wèt mờ kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun den uă ngan ờ geh tềl tơnggŏ lơi loh làng. Sùm den git gŏ đồm sơdàng jat tàm ală dơ̆ kham bun bè kham bun 3 dơ̆ sơn rờp halà kham sac rơ wah đồm sơdàng tơngai geh bun tàm poh dơ̆ 24 tus poh dơ̆ 28. Bàr pa bơta den gŏ cau mè geh bun gơguh kĭ mhar nisơna, lòt đồm uă, hùc uă dà halà jat sền tơngai geh bun bơh bơta uă dà hìu kòn, jơngkah dà hìu kòn halà chơt kòn tàm ndul… Cau ùr geh bun geh ală bơta bè tơnơ̆ do den ƀuơn ngan gơbàn đồm sơdàng tàm tơngai geh bun: lơmă ir jơngkah kĭ, hìu bơnhă geh cau kòp đồm sơdàng, ngan là mè bèp, oh mi pròc mhàm tờm; lài do neh deh kòn kơn jơ̆ rlau 4 kĭ, deh kòn dờng tàm dơ̆ geh bun lài; deh kòn tŭ neh dờng sơnam, kòp hìu kòn geh uă bòm kung ƀuơn ngan gơbàn đồm sơdàng tàm tơngai geh bun.

Ală cau lơi geh jơnau pơhìn gơtìp kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Niê Lê Thị Mai: Cau ùr geh bun tus hìu sơnơm nàng kham den ƀák sĩ rơp rơ wah. Lài ngan là mpồl cau lài do geh gơbàn kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun. Mpồl dơ̆ 2 là deh kòn lài do dờng, mờng là deh kòn kơn jơ̆ 4 kĭ, mpồl hìu bơnhă geh cau kòp đồm sơdàng den cau ùr geh bun do kung ƀuơn ngan gơbàn kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun mờ pơhìn gơbàn kòp đồm sơdàng tuýp 2 tơnơ̆ do. Dơ̆ 3 là ală cau gơbàn kòp hìu kòn uă bòm. Halà ală cau lài do neh gơbàn rơlung bun sùm halà kòn chơt tàm ndul ờ git loh jơnau bơh tài. Hơ̆ là ală mpồl cau geh jơnau pơhìn uă gơbàn kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun”.

Jơnau gơ lời wơl bơh kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun là bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Niê Lê Thị Mai: Mpồl cau đồm sơdàng tàm tơngai geh bun rơp lơh gơbàn jơnau gơ lời wơl gơ pơt să tàm tơngai geh bun, gơguh huyết áp. Geh ală cau ờ lòt kham bun jat tơngai pơrgon den ờ gơtùi git gŏ là gơtìp kòp đồm sơdàng tàm tơngai geh bun halà ờ, den rơp geh ală jơnau gơ lời wơl ờ niam ai mè mờ kòn tàm ndul in. Lơh gơbàn uă jơnau gơ lời wơl ờ niam ai jơh bal mờ mè mờ kòn tàm ndul in bè gơguh huyết áp nisơna. Ală mpồl cau hơ̆ sùm pal kong mờ bơta bun ờ niam, kòn chơt tàm ndul den rơp lơh gơ rềng tus nùs tồr cau mè geh bun dê. Gơ wèt mờ kòn tàm ndul den jơnau pơhìn gơbàn kuet kơlte bơh pa deh là uă ngan. Kòn se kung ƀuơn ngan gơbàn ờ niam bơta lơh lề sơdàng. Mpồl cau do den sùm kòn dờng, pơhìn gơ kòl bun là gơbàn uă ngan rlau jơh. Bè jŏ jòng, kơnòm dềt geh deh bơh mè kòp đồm sơdàng den sùm gơtìp lơmă ir mờ kung ƀuơn gơbàn kòp đồm sơdàng tuýp 2 tơnơ̆ do.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!