Đah ăp rnoi mpôl đê̆ Tây Nguyên, ot ndrong đâng dơ âk mbâl lĕ ma văn hóa, du njăr trong jong kăl e tâm  ban kơt ăp nău tă ơm  gĭt rêh dơi rgum rƀŭn jŏ jong. Ăp du nău ndrong ndjôt du huêng tơm văn hóa, kơt nău nteh têh hvi bah nău rêh nsum mpôl ntŭk bri dak têh hvi, n’gloh bah hang rbăn năm lịch sử. Mô di tât êng rnôk ot ndrong Tây Nguyên dơi uănh lah huêng, lah ndrôm siƀŭt “bách khoa toàn thư” bah ƀon lan Tây Nguyên.

Tâm nduang jay rot, bah meng năk ŭnh git gir n’gul măng, bu mprơ mom Y Wôn Knul (ta buôn Ako Dhông, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) mbrơi nkoch mprơ Khan “Mdrong Dam”. Nkô̆ nău mprơ lah nkoch mpeh ntơm mpeh luh neh deh rlin, nău jêng luh bah ndăm Mdrong Dam – du hê bu ndăm dăng janh ntoh lư tâm ot ndrong Rđe; “Mdrong Dam lah kon bah H’Bia Knhí n’hanh Dăm Bhu geh ndrŏng. Ur Mdrong Dam lah druh H’Bia Êsun uĕh reh. Săk uĕh bah druh H’Bia Êsun ƀư ăp kruanh ƀon wăr nkual nê keh. Lah nuĭh jăp blău, săk lư lam bri, Mdrong Dam way hăn nchron pănh, pơk hvi ƀon lan ntik hvi luh ăp mpeh….”.

Ma nău nkoch bah bu mprơ, du ntŭk gŭ rêh kăl e kơt dơi plơ̆ mpơl tay đah ăp nuĭh dăng janh jêng geh nău nkoch, ăp rup gui tâm nău rêh ƀon lan, ăp khay ngêt năm sa khay tâm nău way ơm văn hóa Rđe. Tâm rnôk bu mprơ ndrong, ăp nuĭh njôm wăr  n’hanh ât săk gay djăt ăp nău nkoch Khan ngŭr klêu n’gloh lam jay rot. Jŏ jŏ, breh ta n’gul ăp gâl nkoch, bu mprơ uh du tong n’hôm ngŭr klêu, rdjuh thăng, lơn ma ƀư an nău mprơ khan jêng mbĭch mbơi.

Tĭng nghệ nhân ưu tú Y Wang H Wing, ta buôn Triă, xã Ea Tul, nkuâl Cư Mgar, n’gor Dak Lak, bah âk rơh aơ, nău nkoch Khan nha hôm dơi nuĭh Rđe uănh khlay, mât ndray đŏng n’hanh uănh lah drăp ndơ ơm yău ntlơi an tay văn hóa, lah rnoh khlay nuih n’hâm dŭt khlay bah nsum mpôl ƀonlan:

Yor ntơm bah kăl e nău ngơi bah nuĭh Rđe geh nău mprĭng, hôr jru nău dơh jêng nuih ăl. Nuĭh gĭt ndrong, gĭt kưt, gĭt nău mprĭng hôr dŏng păng gay nđơn trêng tay nău he ŭch lah, kơp lĕ ma rđăp  ntĭm kon său, nkoch mpeh nău way, nkoch mpeh tâm gŭ ur sai. Bah nê rđăp nti tay an ăp nuĭh mpeh ăp nău uĕh blău, geh di, ntĭnh ntăn kon său…ăp nău ntĭm nti dja khân păng geh nău hôr ma nău mprĭng da dê.

Mprơ ndrong hôm way kuăl  lah Khan, lah Hri, mô lah H’mon… (uănh tĭng ăp rnoi nuĭh êng êng). Ăp du nău ndrong ăp nău tât bah rnoi nuĭh, wăr ăp nău dơi bah nuĭh bu ndăm dăng janh geh n’hâm suan mât njrăng ƀon lan, rdâng lơh tay ăp mpôl mhĭk djơh. Ăp nuĭh dăng tâm nău ndrong geh nău dăng êng du hê,  ma ntơh măt an nău wơl geh bah lĕ ma ƀon, an ăp rơh rlăch ndăng yor nău rŏng nuĭh têh khlay. PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, nhih nti Đại học Tây Nguyên an gĭt: ăp nău ndrong nkoch lĕ  ma du njăr trong hun hao rơ̆ jêng bah rnoi nuĭh đah ăp nău tâm boh âk ding.

Ăp du nău ndrong nkoch mpeh ngoăy mô lah geh tât âk nkô̆. Geh ăp nău nkoch geh tât nkô̆ tâm lơh tâm su, rgum lăp nsum rnoi nuĭh. Geh ăp nău ndrong mpơl tay mpeh nău tâm bĭch ur sai rnăk wâl, geh ăp nău ndrong mpơl tay mpeh pah kan jan sa lơh mir jan ba geh ăp nău ndrong mpơl mpeh nău rêh tĭng nău way. N’hanh lơn lah bah kơi nê lah păng rup dŭt n’hâm uĕh êng kơt he saơ geh ngăn ngăn tât nău rêh jêng kon nuĭh bah ăp rnoi nuĭh ta Tây Nguyên.

Ăp du nău ndrong lah du nău nkoch jong. Lah nchih tay ăp tŏng đah ăp trong gong ri du nău ndrong mbra  jong tât 3.000 - 4.000 nău, geh nău ndrong jong tât hang rmưn trong goi. Êng đah ndrong bah âk jâng văn hóa êng êng lam ntŭr neh, ndrong Tây Nguyên dơi  mât ndray tâm bôk rngok nkah gĭt bah bu mprơ n’hanh nđơn trêng tay an nsum mpôl ƀon lan ma trong trêng mbung ma  ăp nău kan gŭ rêh nsum mpôl. Rblang mpeh nkô̆ nău dja, Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ, Kruanh jrô kan mât dŏng văn hóa, Sở Văn hóa - Thể thao n’hanh Pâl nđaih n’gor Gia Lai an gĭt:

Ƀon lan Tây Nguyên ơm mô geh rplay siƀŭt, mô geh ndrôm siƀŭt. Ri lĕ rngôch ăp ntil mbra dơi nchih nkah tay ri kônh wa ân dŏng bôk rngok nkah. N’hanh ndrong lah ngoăy tâm ăp drŏng sah đâng dơ lĕ rngôch ăp ntil nău gĭt blău  mô lah ăp nău lư mpeh kăl e, mpeh văn hóa, mpeh nău rêh jêng kon nuĭh bah ƀon lan. Jêng ot ndrong geh ntŭk gŭ kan dŭt khlay tâm nău rêh bah nuĭh Tây Nguyên.

 I ngăn, ndrong dơi ot tâm ăp măng rnăk geh nău khlay, ngêt sa têh, ăp nuĭh gŭ njôm wăr bah meng năk ŭnh. Nuĭh mprơ ndrong rdjuch rdjoch nkoch bri, leo ăp nău nkoch n’hanh rngân jru. Uănh moh tâm rnôk rhơn mƀak ma nuĭh mprơ ndrong geh bâr ngŭr, klêu, rnôk nklân rnê, rnôk ndra ma ƀư bâr bu ur, rnôk ndra ma ƀư bâr bu klô, rnôk ndra ma ƀư bâr chiak kla, brah yang. Kơt lah ăp nuih n’hâm bah khân păng brôn lĕ tâm nuĭh tơm tâm nău ndrong, tâm ban kơt gân djăng tâm nău bri neh êng n’hanh ăp tơ̆ mprơ lah ăp tơ̆ rhơn nđơr. Djăt ma kơt nê dơm, geh ăp nău mprơ ndrong nkoch lĕ tâm du măng dơm, geh ăp nău ndrong ntoch jong bah măng aơ tât măng êng ƀa ƀă, geh nău ndrong nkoch jong lĕ ma  pơh.

Săk tơm bah nău ot ndrong lah ăp nău mprĭng,  nău mprơ tâm ơh, rplăch uănh tĭng rnôk mprơ  mô  lah bôk rngok nkah bah nuĭh tơm nkoch. Khân păng dŏng nău tâm hôr, tâm ntĭt, nău way gay ƀư jêng nuih n’hâm uĕh lŏng, dăng janh bah nuĭh tâm nău ndrong, njêng du ntil nău  nkoch mbĭch mbơi tâm nău ndrong, ƀư nuĭh djăt tâm ban kơt dơi rêh tâm ntŭk mbĭch mbơi ndrel đah ăp nuĭh tâm nău ndrong. Nuĭh gŭ mĭn văn hóa way ơm ƀon  lan Linh Nga Niê Kđăm an lah, nău blău njêng uĕh êng bah bu mprơ hŏ njêng geh ăp nău  mprơ rêh mbro tâm ƀon lan.

Nê lah ăp nău nkoch kăl e ma nău mprĭng dŭt âk ntil nău hôr, lah du drŏng mât prăp văn học trêng mbung dŭt n’hâm uĕh êng bah nuĭh Tây Nguyên, rnoh  khlay rŏng nuĭh bah păng dŭt têh, rnoh khlay mpeh nău mprơ, nău mprĭng, nău blău njêng mhe bah ăp u che dŭt mha êng. Nău ot ndrong Tây Nguyên lah du drăp ndơ ơm yău ntlơi an tay dŭt n’hâm uĕh êng n’hanh âk mpưm.

Ăp bu ndrong lah ăp drŏng mât prăp  rêh, rgop mât ndray ăp rnoh khlay  nuih  n’hâm dŭt nău khlay bah nuĭh Tây Nguyên. Rlău ma  bôk rngok nkah gĭt ơm geh bu pă mpêt tâm săk, bu ndrong ân gĭt wât nău way ơm, geh nău  rlong gĭt mhe mpơl dơi ăp nău ndrong dŭt ngăn ngăn. Yor nkô̆ tơm bah nău ndrong lah ăp kon nuĭh dŭt n’hâm gĭt blău, ăp nuĭh dăng janh mô dơi rgâl bah rnoi nuĭh, lah nău n’hao êng săk bah ƀon lan n’hanh dơi ƀon  lan mbah uănh khlay. Nê lah ăp Dam San, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jú,… ăp nău ndrong nkre đah nău rêh ƀon lan, nkoch ăp mpeh bah nău rêh  rêh jêng kon nuĭhTây Nguyên, ntơm bah kon nuĭh, bri dak, tât huêng brah, nău gŭ rêh kăl e…yor kơt nê̆, ndrong dơi uănh lah “bách khoa thư” bah du rnoi nuĭh.