Jâ Đinh Thị Ngọc Tuyết (69 hơnăm) a tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông dế pơlât êi kơtôu ngoâ ai hơtốu a Khoa Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Hdrối mê, jâ hlo tung châ rơlâi rơlo, tơbrêi tơbrêh, ôh tá châng koi mê rơpŏng jâ mot tung hngêi pơkeăng. Nâ Đinh Thị Ngọc Liên, kuăn kơdrâi jâ Tuyết tối:

“Nôu á gá tâ tung châ ôh tá lĕm, tơbrêi tơlâi mê djâ lăm a Hngêi pơkeăng cheăm Krông Nô, hlo pơreăng kố ôh tá tơniăn mê Hngêi pơkeăng cheăm pơhlêh pơtroh a kơbong pơlât tơdrêng ƀă Kơbong pơlât plâi nuih Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Klêi mê pơhlêh chu a kơbong Truyền nhiễm. Mơhúa ai mâu ƀok thái pơkeăng ngăn krâu rêm hâi mê nôkố nôu á hiăng vâ prêi lĕm”.

Tối tơ’nôm ‘na tơdroăng dê pơreăng kố jâ Tuyết, ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, ngế ki pơkuâ Kơbong Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Ngế ki tro pơreăng hiăng hên hơnăm, hmâ tro kơtêi kơtâu têi hiăng châ 10 hơnăm, mot pơlât tung hngêi pơkeăng ƀă tơdroăng ki ôh tá hlê plĕng klâi xếo. Apoăng châ tối cho mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ mê djâ mot pơlât a hngêi pơkeăng a kơbong pơlât plâi nuih klêi mê xup um hlo tung um ai áp xe, klê mê khăm ngăn tung dêi kơbong ƀă tối ngế ki kố tro pơreăng troăng hveăn xiâm mê athế djâ troh a kơbong truyền nhiễm pâk xo hơtốu tung ngoâ vâ mơnhên ngế ki tro pơreăng mê hôm tro pơreăng êi kơtôu ngoâ mê há lơ ôh, kố cho môi ngế tro pơreăng ki râ, pơhlêh êi kơtôu ngoâ ai hơtốu chiâng tơdjâk troh áp xe. Laga kơnôm mơeăm dêi tâi tâng mâu ƀok thái pơkeăng, ngế ki tro pơreăng hiăng tơkâ luâ rôh ki râ ƀă hiăng rế hía rế vâ prêi lĕm. Klêi kơ’nâi pâk xo têa tung ngoâ rôh má 3 pơxiâm vêh ƀă tơdroăng ki hiăng tah hmâ”.

Tiô riân ngăn dêi khoa Truyền nhiễm, kơxô̆ kuăn pơlê tro pơreăng êi kơtôu ngoâ ai hơtốu chía hên. Tung péa hơnăm vêh ngi kố, rêm hơnăm Khoa tơdah pơlât ing 80 – 120 ngế tro pơreăng. Hơnăm 2023, tơdah vâ chê 100 ngế. 5 khế apoăng hơnăm 2024 tơdah pơlât lối 30 ngế tro pơreăng. Ki hên cho mâu ngế ki tro pơreăng cho xua virus tung mơheăm chu ƀă pơreăng.

Êi kơtôu ngoâ ai hơtốu ngăn kơ tơrêm xiâm kối ƀă châ chăn ngế ki tro pơreăng la tơdroăng ki ăm hlo ƀă kơlo ki rơ-iêo xuân phá dêi rơpó. Ngế ki tro pơreăng râ mơni kô chiâng ôh tá hlê plĕng, khăng, rơ-iêo troh châ chăn. Ngế ki tro êi ngoâ ai hơtốu tơ’lêi tro tơdjâk troh troăng hveăn, pơhlêh châng êi ngoâ, áp xe tung ngoâ, klêk, hlâ lok ƀă hên ki ê. Êi kơtôu ngoâ ai hơtốu kô trâm a mâu ngế ki lâi. A ngế ki kân tro êi kơtôu ngoâ ai hơtốu hmâ ăm ‘nâi nhên tâ la ai drêng ‘nâ xuân xơpá vâ khăm ‘nâi xua gá tơ’lêi nhôm ƀă mâu tơdroăng ki môi tiah mâu túa pơreăng ki kơdrâ mơhno môi tiah tơngê hmân, hêa, châi ko, khăng rơnŏng, tơbrêi rơlâi, ôh tá chiâng vâ ƀă eăng trâ, lo mơheăm lơ lo hbri hbríu ƀă tơdroăng ki tơdro a kéa ƀă hên ki ê.

Tung tơdroăng châi êi kơtôu ngoâ ai hơtốu ai péa khu tơdroăng châi kal châ tơtrŏng má môi cho khu troăng hveăn xâm ƀă mơheăm kơdrâ to. Tá péa khu kố pơrá ôh tá tơniăn, rơ-iêo, tơdroăng ki ăm ‘nâi ‘na tro túa pơreăng kố pơrá ôh tá hlo nhên hên ngế ôh tá vâ hmâng lăm troh a hngê pơkeăng khăm. Tâng ôh tá rĕng châ ‘nâi  ƀă teăm pơlât tơdrêng kô tro mâu tơdroăng ki rơ-iêo tung xo ah hmôi.

Ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, Ngế ki pơkuâ Khoa Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Ƀă túa pơreăng tâ tú troăng hveăn xiâm, tung pơla ngế ki tro pơreăng mê troh a hngêi pơkeăng ai pơxúa kân khât ƀă tơdroăng ki pơlât. Tâng rĕng troh khăm tơdroăng ki séa ngăn kô tơ’lêi hlâu tâ. Tâng troh hrá, kô trâm hên tơdroăng pơhlêh, malối a ngế ki tro pơreăng ai mâu túa châi tamo tung châ môi tiah kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn mơni kô kơdroh hê̆ miễn dịch. Pơreăng tâ tú a troăng hveăn xiâm tơ’lêi tro tâ tú, tro ‘mêi kô râ, pơtối nếo cho tơdroăng ki êi kơtôu ngoâ cho châi ko ƀă hêa, khăng rơkong. Mâu tơdroăng ki ăm hlo kơtôu ngoâ yương tĭnh, pơtối mê ai môi tíu ki kal châ tơmâng ngăn mê cho ki hlê plĕng dêi tuăn ngôa kô rế hía rế ‘mêi”.

Mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa hnê pơchân tâng ngế ki tro tá hâi mơnhên ‘nâi xiâm kối pro chiâng ai pơreăng kố mê ối ai hlo mâu tơdroăng môi tiah: kơdrâ tơngê hmân, châi ko, ôh tá tâ lĕm tung mâu troăng kơxá hveăn, mê athế rĕng lăm troh a hngêi pơkeăng vâ khăm ngăn, ‘nâi pơreăng. Tơdroăng ki rĕng ‘nâi pơreăng êi kơtôu ngoâ ai hơtốu teăm tơdrêng gá ai pơxúa kal khât tung pơlât vâ kơdroh hên tơdroăng ki hlâ ƀă mâu tơdroăng ki ‘măn chôu ăm ngế ki mê tơdroăng ôh tá lĕm. Ƀok thái pơkeăng kô ngăn tung mâu rôh ki khăm ngăn ƀă pâk ngăn mơheăm, malối cho séa ngăn hơtốu tung ngoâ vâ ‘nâi pơreăng. Ƀă vâi hdrêng ki ối kŭn, ôh tá ai ivá kâi trâng, tâng hrá châ pơlât, mơni kô hlâ lơ trâm mâu tơdroăng ôh tá tơniăn ‘na troăng hveăn môi tiah: khăng kơbrĕn, plôm mâ, klêk tuăn, kơbrĕn chêng kŏng, chiâng ôh tá hlê plĕng. Drêng tro pơreăng kal pêi pro kơtăng tơdroăng ki pơlât, lăm khăm ƀă séa ngăn tơdroăng châi, tâng hlo ôh tá tơniăn kal tối ăm ƀok thái pơkeăng pơlât, vâ vâ ví mâu tơdroăng ki ôh tá tơniăn tung xo ah hmôi.

Mâu tơdroăng ki xiâm vâ chiâng êi rơtốu kơtôu ngôa ai hên tơdroăng, pá vâ ‘nâi. Kố cho tơdroăng châi ki rơ-iô kal thế châ ‘nâi ƀă rĕng pơlât prêi, xua mê rêm ngế thế rơnáu hbrâ mơdât pơreăng xuân môi tiah thế teăm rĕng châ ’nâi mâu tơdroăng ki pro châi dêi pơreăng mê. Vâ hlê nhên tâ ‘na pơreăng êi rơtốu ngôa, ngin hiăng tơpui tơno tơ’nôm ƀă ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, Ngế pơkuâ Khoa truyền nhiễm - Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. 

-Ô ƀok thái pơkeăng, ki lâi cho xiâm pro chiâng êi rơtốu kơtôu ngôa? Ƀă pơreăng kố rơ-iô ti lâi ?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm: Xiâm tâ tú pơreăng tung mâu khu pơreăng ai hên túa mê cho vi trùng, vi rus, kăn pơreăng ƀă pơreăng tơhến. Ƀă hên mâu pơreăng ki tâ tú ing troăng veăn xiâm troh nôkố ó ‘nâng, tâng ôh tá rĕng ‘nâi hdrối ƀă ôh tá rĕng teăm pơlât prêi kô hlâ. Malối tung pơla hdrối kô hía nah hiăng ai péa khu pơreăng pro êi kơtôu ngôa thế tơtrŏng, mê cho êi kơtôu ngoâ xua ing pơreăng kơto mơheăm chu ƀă êi kơtôu ngôa rế tâk pro ‘nhiê mâu trếo ki kal tung mơheăm ai hnoăng râk vế châ ôh tá ăm pơreăng châ tâ tú. Péa khu pơreăng kố pro rơ-iô ó ăm mơngế ki hrá lăm pơlât, mê tơdroăng pơlât chiâng trâm hên xơpá. Êi kơtôu ngôa cho khu troăng veăn ngôa xiâm ai mâu tơdroăng mơhno ăm ‘nâi drêng tơngê, pơreăng tâ tú ƀă pơreăng kố pơlât ton hâi. Ki iâ cho pơlât tung môi măng tĭng, ki ton pơlât châ khế, chiâng hrê hên liăn ngân. Pơtih ai mâu ngế ki ‘nâ êi kơtôu ngôa pơlât bê tâi pái chât rơtuh liăn. Ƀă ki má lối tung péa khu tơdroăng châi ki a nếo tối mê thế tơtrŏng mê, pơreăng ki tâ tú ing mơheăm chu cho môi khu pơreăng ki pro êi ngôa tâ tú ing chu, malối xua kâ mơheăm chu ối drêh. Mê cho môi pơreăng ki râ ó. Má péa nếo, thế tơtrŏng cho khu pơreăng pro êi ngôa ki pro tâk mâu kăn pơreăng, mâu kăn pơreăng mê tá tú hên a kong ngo ƀă peăng mâ hâi lu Tây Nguyên. Xua kuăn pơlê ôh tá hlê phĕng, rêh kâ ối ôh tá krúa lĕm, malối vâi hmâ kâ mâu kơchâi ki hâi pế chên, kâ hên túa mâu kơchâi hlá ối drêh ƀă ing kơpáu pro chiâng ai môi khu pơreăng êi kơtôu ngôa ki pro tâk mơheăm, pro tơdroăng châi mê chiâng châi tiô rơnó, ƀă pơlât kô ton khế nếo prêi.

-Ô Ƀok thái pơkeăng, tung mâu tơdroăng hngêi pơkeăng tơdah xo pơlât, ki hên hmâ hlo mâu ki pơlât mê tro khu tơdroăng châi ki lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm: Péa hơnăm hdrối kô nah, xiâm pơreăng ki pro tâ tú hên, la ki hên tâ cho ing phế cầu cho pơreăng pro châi ing troăng krôk, não mô cầu cho pơreăng tung mơheăm ngôa lơ virus ki chiâng ing mơheăm chu ƀă xua ing kăn pơreăng. Mê cho 5 túa pơreăng ki xiâm hmâ trâm a tâi tâng mâu ngế ki mot pơlât a hngêi pơkeăng, la ngin xuân kâi pơlât prêi. Bú ai môi péa ngế ki hrá troh pơlât tê ôh tá teăm vâ pơlât prêi xua hrá lăm pơlât pơreăng mê hiăng  pro chiâng ap xe ngôa, lơ hơtốu kơtôu  ngôa. Mâu ngế ki hiăng râ ti mê ngin thế pơtroh pơlât a râ kơpêng.

-Ƀă ki xơpá, xuân môi tiah kơlo rơ-iô dêi pơreăng êi rơtốu kơtôu ngôa, ƀok thái pơkeăng ai hnê tối ti lâi vâ kuăn pơlê ‘nâi nhên tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng mê?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm: Á hnê tối ăm tâi tâng kuăn pơlê ki lâi tâng tâ dêi tơná châi ko ƀă hlối tơngê, hlo tơná tơviah ti lâi ‘lo ’na troăng veăn ngôa thế rĕng lăm pôu hngêi pơkeăng vâ châ khăm ngăn, vâ rĕng châ ‘nâi tơdroăng châi vâ teăm pơlât prêi. Tâng ôh vâ rĕng lăm khăm pơlât ngế ki mê kô hlâ. Vâ tối, tâi tâng mâu tơdroăng pro châi ing pơreăng tâ tú, êi rơtốu kơtôu ngôa xuân tiah mê, tâk bạch cầu cho tâk mơheăm xuân tiah mê, xuân mot ing troăng rơkong, mê cho troăng xiâm ki pro tâ tú pơreăng. Xua mê, thế pêi krúa kế kâ, pế chên kế kâ, têa ôu cho môi tơdroăng hnê tối dêi kơvâ ngăn ‘na pơreăng tâ tú ƀă khu ngăn pơkeăng pơlât tơmâng hnê mơhno khât xap ing nah troh nôkố. Tâi tâng mâu ngế thế pêi krúa kế kâ,  rêh ối, kâ ôu krúa lĕm vâ ăm ivá  mo lĕm,  drêng tâ  tơná ai tơdroăng châi lơ tâ  tơviah tung châ thế rĕng lăm khăm pơlât a hngêi pơkeăng.

-Mơnê  ƀok thái pơkeăng hiăng hnê tối.