Vâi krâ, nhŏng o po ngăn Ƀai 1 “Kơphế to kơnâ yă, tô mơdrăng xuân ó” , drăng kơ'nâi kố:
https://vov4.vov.vn/xodang/pei-chiak-nha-nong/bai-1-kophe-to-kona-ya-to-modrang-xuan-o-450718.vov4

Tâng ngăn a tơbăng hlo tơnêi rơheăng, tơnêi khăng kơtô hvái ngăn a rơchôa Ia Mơr ki châ ‘no liăn mơjiâng pro vâ chê 3.000 rơtal liăn têa dế pêng plế, pôa Nguyễn Tuấn Anh, Kăn phŏ hnê ngăn Vi ƀan cheăm Ia Mơr, tơring Chư Prông, kong pơlê Gia Lai khéa hơ’nêng. Tâng ai troăng cho mơ’no têa troh tung klâng mê tơdroăng pêi klâng a kơpong tíu tơkăng kong kố kô châ pơ’lêh kân. Hiăng 7 hơnăm rơchôa hiăng pro klêi, kuăn pơlê xuân ôi pá puât ‘na têa la ối pa kĭng rơchôa têa ki kân Ia Mơr.

“Xuân púi vâ mâu kăn râ kơpêng troh lăm ngăn vâ pro troăng cho mơ’no têa troh tung klâng kuăn pơlê vâ châ mơdâ pêt báu pơhlêh tơnêi ki chói báu ôh tá châ hên nah, pơhlê pêt hdrê loăng ki ê mê nếo châ vâ mơnhông cheăng kâ ton hơnăm, krá tơniăn ta ah’’.

Ki hâi tơtro a rơchôa Ia Mơr hiăng châ Rơ’jíu xiâm Việt Nam chêh tối hên hdrôh tung mâu hơnăm hdrối. Kuô̆k hô̆i, Chin phuh hên hdrôh tơtrâ hôu tơdroăng ‘no liăn mơjiâng pro rơchôa ki “Tơviah” tiah mê la troh nôkố xuân hâi kâi hlo pơhlêh klâi. Rơchôa Ia Mơr pơkâ hdró kơpong tôh têa 12.500 hectar, tung mê 4.000 hectar ăm kong pơlê Dak Lak ƀă 8.500 hectar ăm kong pơlê Gia Lai. La troh nôkố nếo búi tôh dâng 3.200 hectar. Krê a kong pơlê Gia Lai xua hên tơdroăng tơvâ tơvân, rơchôa têa mê nếo búi châ tôh ăm dâng 850 hectar, tơ‘mô ƀă 1/10 tơdroăng pơkâ hdrối, mơ’nhiê liăn ngân hên ‘nâng riân tá kơxô̆ liăn ‘no xuân môi tiah têa hiăng châ hdoăng tung long la ôh tá châ xúa.

Ki mơ’nhiê mê ối ton, xua tiô pôa Hoàng Bình Yên, Kăn phŏ pơkuâ ngăn tơdroăng Tơkêa bro rơchôa Ia Mơr (Khu rak ngăn tơdroăng tơkêa pro rơchôa 8 - Khu xiâm ngăn Chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê tối), nôkố xuân ối tăng kơpong tôh têa ăm rơchôa.

“Nôkố ôh tá châ pơhlêh tơnêi kong vâ tối gá pá. Kong pơlê hiăng ai hlá mơ-éa chêh pơkâ thế Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê hnê mơhno ăm Khu rak ngăn tơdroăng tơkêa bro 8 tăng kơpong tôh têa ki ê ing mê Khu ngăn tơdroăng tơkêa bro pơkâ thế hnê tối lăm ngăn tâi tâng ‘nôi kơpong toh têa dêi péa kong pơlê Gia Lai, Dak Lak’’.

‘No liăn pro rơchôa bê hrĭng rơtal liăn, rơpâu rơtal liăn la hrá mơjiâng pro, tơkôm liăn hên nếo mơjiâng pro, tung pơla tơbleăng pêi hên tơdroăng  ki ôh tá tro, ối tơvâ tơvân, pêi hlo tá kâi tơƀrê, ôh tá xê to a Ia Mơr, kong pơlê Gia Lai mê ối hlo hên a mâu kong pơlê ki ê a Tây Nguyên. Tơdroăng tơkêa bro Rơchôa Krông Pač thượng (kong pơlê Dak Lak) ai kơxô̆ liăn ‘no 4.400 rơtal liăn tơbleăng pêi sap 15 hơnăm hdrối nah bê troh nôkố xuân hâi kâi klêi. Long têa Nam Xuân ai kơxô̆ liăn ‘no mơjiâng pro 375 rơtal liăn hiăng pro klêi 3 hơnăm kố, hâi teăm pơcháu ăm xua la hiăng  hlo tíu kâng pro a rơchôa hiăng rơheăng, hiăng tơhnâp tê.

Tung pơla mê, mâu tơdroăng rơkêa bro rơchôa ki nhôm ‘na ôh tá rơhéa kơxô̆ liăn ‘no, la ivá mơ’no têa a mâu rơchôa ai hlâu a Tây Nguyên dế ôh tá ai têa. Lâp kơpong ai lối 2 rơtuh ha tơnêi pêi chiâk, pêi klâng, rơchôa  têa dâng 2 rơpâu 400 to tê búi bê vâ kơdroăng tôh 20% deăng pêt loăng plâi, tơkéa vâ tối búi vâ chê 400 rơpâu ha tê. Dâng 1,6 rơtuh ha ki u ối, pêi klâng chiâk ôh tá tơniăn tá bê têa toh a rơnó tô mơdrăng.

La tá mâu tơnêi ki ai rơchôa, xuân ối ôh tá châ toh têa xua mâu rơchôa mê hiăng tơ’nhiê. Môi tiah a Dak Lak kong pơlê ki ai hên rơchôa  má môi a Tây Nguyên ƀă vâ chê 850 to rơchôa la xuân búi ai têa tôh lối 20% klâng chiâk tê. Pôa Nguyễn Hoài Dương, Ngế pơkuâ ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Lak tối nhên tơdroăng mê tiah kố:   

“Klêi ton hơnăm xúa hên mâu rơchôa hiăng tơ’nhiê, tung mê, liăn ngân kong pơlê dế trâm pá. Xuân pâ thế Tơnêi têa tơmâng khât tâ, ‘no liăn vâ ‘mâi rơnêu kâng pro mâu rơchôa long têa”.

Tung pơla mê mâu rơchôa hên tíu hiăng tơ’nhiê mâu “Tíu hdoăng têa mêi’’ cho kong dêi Tây Nguyên ôh pá ai hên xếo. 30 hơnăm hdrối, Tây Nguyên kơdroh lối 1 rơtuh ha kong, ki hên pơ’lêh pêi chiâk, pro tơ‘nhiê tơdroăng pơkâ kâng rơchôa têa ƀă pêt loăng plâi.

Tiê̆n sih Phan Việt Hà, Phŏ Viê̆n trưởng Viện Khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên tối nhên, kơphế, tiu, sầu riêng... cho mâu loăng plâi kal têa tôh tung rơnó tô mơdrăng. Ki khât gá hên kơpong hơngế têa, la kuăn pơlê xuân ôh tá vâ hmâng tối tơdroăng ki ôh tá mơhúa, kơtâu tiô yă tê tơmeăm kơnâ mê chiâng pêt loăng plâi tiô túa ki vâi  pơto pơtih dêi môi tiah ...“xah ƀai kâ liăn’’.

“Tâng pêt tiô pơkâ hdró mê tơdroăng kong tô kô kơdroh tâ. La akố tâi tâng mâu tơnêi pêt loăng plâi mê xuân po rơdâ luâ tơdroăng, tung mê ai hên loăng plâi kal têa tôh têa hên tung rơnó tô mơdrăng. Xua mê tơdroăng ôh tá ai têa tung rơnó tô mơdrăng cho tơdroăng ki cho khât’’.   

Rơnó tô mơdrăng hơnăm ki lâi xuân ôh tá bê têa tôh, la hên kuăn pơlê a Tây Nguyên xuân ôh tá hlê cheăng kâ ối môi tiah ton, ôh tá vâ pơ’lêh nếo, ôh tá vâ hriăn plĕng ki nếo tung tơdroăng hbrâ ví. Thế tăng ‘nâi plĕng a tâi tâng mâu chiâk deăng, kơdrum loăng plâi, vâ tối tơdroăng kơdĭng têa ăm rơnó tô mơdrăng, tôh têa ‘nâi kơdĭng hâi châ xúa. Thăm nếo tung rơnó tô mơdrăng kố, xua yă kơphế to kơnâ, hên rơpŏng hngêi pói châ tôh têa hên rôh. Mơ’nui tơdroăng tôh têa hmâng vâ mê chiâng pro hên  mâu long rơchôa têa rĕng xiâ troh a kơdó têa. Pôa Nguyễn Tường Duy, Kăn phŏ pơkuâ Kŏng ti ngăn Rơchôa kong pơlê Dak Nông tối nhên tơdroăng ki ai khât tiah kố:

“Yă tơmeăm pê lo ing chiâk deăng tâk, kuăn pơlê hơ-ui dêi loăng plâi xâu lơ hlâ tôh dêi puk pâk, toh ki hmâng vâ. Ai mâu rơpŏng kuăn pơlê troh nôkố tôh dêi bê sap 6-7 xôh, xua mê mâu long rơchôa ôh tá kâi hdoăng têa xua kal tôh hên tiah mê. Kuăn pơlê ôh tá hlê plĕng xúa kơnhŏng têa nôkố   ôh tá ‘nâi kơdĭng, xúa mâu tơdroăng ki tro lŭp hên’’.

Pơkâ hdró kâng rơchôa têa ƀă tơdroăng mơjiâng pro hâi tro, pơkâ hdró pêt loăng plâi tro ko ‘nhiê hên, tơdroăng tôh têa ôh tá ‘nâi kơdĭng, tung pơla mê tuăn tơmiât ‘na pêt loăng plâi dêi kuăn pơlê hrá pơhlêh, cho xiâm ki pro tơdroăng kong tô mơdrăng ó a Tây Nguyên pá vâ kâi tui.