Kơnôm mơjiâng châ tơƀrê troăng pêi pêt mơjiâng tơmeăm – păn ká xi xŏng – păn kơpôu, ro, chu, mê rêm hơnăm pôa Vũ Trung Bộ, a cheăm Ia Ake, tơring Phú Thiên đi đo tơniăn pêi lo liăn rêm hơnăm châ hrĭng rơtuh liăn. Pôa Bộ tối ăm ‘nâi, sap mâu hơnăm 1990, rơpŏng pôa ing tơring Yên Mô, kong pơlê Ninh Bình mot rêh ối a tơring Phú Thiện, kong pơlê Gia Lai, bu ai iâ 5 sao tơnêi châ ăm, tơdroăng rêh ối pá puât.

Hơnăm 2000, pôa khên tơnôu kok tơnêi, mung 10 rơtuh liăn ing Hngêi arak liăn kum Pêi chiâk deăng ƀă Mơnhông mơdêk thôn pơlê tơring Phú Thiện vâ rôe ro, pêt báu ƀă tê mơdró tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng. Ing kơxô̆ liăn iâ apoăng, la kơnôm rơkê pêi kâ, troh nôkố pôa Bộ hiăng ai hngêi kân lĕm rơdâ, troăng pêi cheăng ƀă 200 xiâm loăng plâi ối, 150 í kăn ai kơtâ ƀă 2 sao klôh têa dế păn pơtăm chât rơpâu xing xŏng chêng ngiât. Pôa Bộ tối ăm ‘nâi, troăng pêi cheăng kố rêm hơnăm ăm pôa pêi lo liăn hên:

“Hngêi arak liăn pro tơ’lêi hlâu ôh tá xê krê á, mê ăm tâi tâng kuăn pơlê a kố. Kơxô̆ liăn tơná rơpŏng ai bu pái chât rơtuh tê, laga mung hngêi arak liăn mê châ troh 200 rơtuh liăn mê tŭm ivá ăm rơpŏng pêi, ôh tá lăm pêi cheăng vâi xếo. Pêi châ 6 khế ai liăn mơdrếo hngêi arak liăn, mê hngêi arak liăn xuân ăm mơdrếo chôa ‘lâng’’.

Xuân hơ’lêh tơdroăng rêh ối kơnôm khên mung liăn pêi chiâk deăng, pôa Vũ Xuân Huy, kot mâ hơnăm 1962, a pơlê Breng, cheăm Ia Pết, tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai xuân ai hngêi trăng kân rơdâ, tơdroăng rêh ối tŭm tơmeăm. Pôa Huy tối ăm ‘nâi, sap mâu hơnăm 2.000, drêng pôa ối pro kŏng nhân kúa chhá kơxu, hlo tơnêi khêi bazan a tơring Đăk Đoa hơpok lĕm, tơ’lêi chiâng pêt loăng plâi ton hâi.

Xua mê, pôa Huy hiăng khên tơnôu troh Hngêi arak liăn kum tung pêi chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tơring Đăk Đoa mung 5 rơtuh liăn vâ pêt kơphế. Tiô pôa, châ liăn ing pêt kơphế đi đo tơniăn dâng 50 rơtuh liăn/ha/hơnăm. Châ liăn rơkâ rêm hơnăm, pôa pơtối rôe mâu kơmăi pơchoh klâng chêk, kơmăi uâ kơphế, pro plông têng kơphế kân rơdâ. Pôa Vũ Xuân Huy, hâk phiu ro, kố cho tơmeăm ki vâ rơpŏng pê lo liăn hên ƀă krá tơniăn la ngiâ:

“Đi đo hên hơnăm, á xúa kơxô̆ liăn hngêi arak liăn, hlo châ tơƀrê. Pêi lo liăn dêi hngêi á nôkố cho 1,2 rơtal liăn troh 1,4 rơtal liăn, riân kơxô̆ liăn mơ’no mê châ rơkâ lối 350 troh 400 rơtuh liăn. Mung mơ’no liăn pêt mơjiâng tơmeăm, phon rơvât, po rơdâ ƀăng deăng pêt, mơjiâng pro hngêi, mơjiâng pro hnôu ‘măn tơmeăm, plông têng. Tơdroăng dêi á cho vêh pêt ƀă pêt tơvât loăng plâi kâ nếo’’.

Ƀă tơdroăng ăm mung liăn lâp 17/17 tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm tung lâp kong pơlê, hên hơnăm hiăng hluâ, mâu tíu pêi cheăng kuăn Hngêi arak liăn Agribank a kong pơlê Gia Lai đi đo rơtế ƀă tơdroăng hơ’lêh dêi kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê. Nôkố, tâi tâng kơxô̆ liăn chĕn a hngêi arak liăn kơvâ pêi chiâk deăng ƀă pêi pro mâu tơdroăng ăm mung liăn a kơpong pêi chiâk deăng, thôn pơlê dêi mâu tíu pêi cheăng kuăn cho lối 20.000 rơtal liăn.

Kơxô̆ liăn mung kố kơjo ăm kuăn pơlê pêi chiâk deăng kong pơlê pêi pro mâu tơdroăng hơ’lêh kơvâ pêi chiâk deăng tiô troăng krá tơniăn tâ, môi tiah vêh pêt kơphế, pêi pro mâu troăng pêi chiâk deăng pêt hên hdrê loăng plâi, pêt krui kơxái, plâi kâ tiô tơdroăng ki pro kơnâ, tơtro ƀă tơdroăng pơkâ tê ngi kong têa ê. Pôa Trần Quang Tuấn, Kăn phŏ pơkuâ Agribank peăng mâ hâi lo Gia Lai tối ăm ‘nâi:

‘’Tung pơla kố nah, mê hngêi arak liăn kum tung pêi chiâk deăng peăng mâ hâi lo Gia Lai hiăng pêi pro troăng hơlâ dêi Hngêi arak liăn kum tung pêi chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê hiăng pêi pro ăm mung liăn pêi chiâk deăng thôn pơlê. Tung mê, ki rơhêng vâ tối kơpong hơngế hơngo, vâi krâ hdroâng kuăn ngo, mơjiâng kơxô̆ liăn mơdêk pêt mơjiâng tơmeăm, ai mâu kơxô̆ liăn ing tôh khu, kơjo mung liăn xúa tung hngêi, mung 500 rơtuh liăn ƀă kơpong pêi chiâk deăng thôn pơlê’’.

Pôa Y Đức Thành – Kăn phŏ pơkuâ hnê ngăn cheăng Đảng tơring Đăk Đoa tối ăm ‘nâi, tung pơla kố nah, kuăn pơlê tung tơring hiăng châ mung hên kơxô̆ liăn mơdêk pêi chiâk deăng ƀă mâu tơdroăng ăm mung tiô pơkâ 55/2015/NĐ-CP, Pơkâ 68/2013/QĐ-TTg tung kơvâ pêi chiâk deăng, thôn pơlê dêi Hngêi arak liăn Agribank.

Kố cho tíu râng, ki mơhnhôk, kum rơpâu kuăn pơlê pêi chiâk deăng mơ-eăm ƀă loi tơngah mơ-eăm pro kro mơdrŏng, ing mê kum hơ’lêh ngiâ méa thôn pơlê a tơring:

‘’Tung pơla kố nah, tơdroăng châ mung liăn tơ’lêi hlâu, vâi krâ kuăn pơlê châ mung rĕng, tơleăng tơdroăng mung liăn pakong liăn rơkâ kơnâ, tŏng kum kơxô̆ liăn pêt mơjiâng tơmeăm, mơnhông mơdêk cheăng kâ ƀă 3 tơdroăng kân ‘na mơjiâng thôn pơlê nếo, mơnhông cheăng kâ tung tơring, gâk kring cheăng kal kí châ tơniăn’’.

Ki nhên khât, tung pơla kố nah, kơxô̆ liăn mung ing Hngêi arak liăn kum tung pêi chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê tíu pêi cheăng Gia Lai cho tíu râng ki kal kum hơ’lêh kơvâ pêi chiâk deăng a kong pơlê Gia Lai. Kơnôm tiah mê, kuăn pơlê pêi chiâk deăng ai ivá vâ hơ’lêh hdrê pêt, mơnăn păn, xúa kong ngê̆ ki rơkê, kong ngê̆ rơxông nếo tung pêt mơjiâng tơmeăm ƀă mơnhông mơdêk mâu troăng pêi mơnhông cheăng kâ, mơjiâng hên tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, tơmeăm khoăng ki kơnâ.

Tơdroăng ki hơ’lêh dêi kơvâ pêi chiâk deăng hiăng mơjiâng ivá rơdêi vâ hơ’lêh ngiâ méa cheăng kâ, rêh ối pơlê pơla a kơpong thôn pơlê, kum kong pơlê ai ivá mơnhông tơdroăng mơjiâng thôn pơlê nếo. Mơ’nui hơnăm 2022, lâp kong pơlê ai 91/182 cheăm châ plah thôn pơlê nếo ƀă 2 tơring, 1 pơlê kong kơdrâm châ plah thôn pơlê nếo. Pôa Đinh Văn Chinh, Kăn hnê ngăn Vi ƀan pơlê kân Phú Thiện (tơring Phú Thiện) tối ăm ‘nâi:

“Ƀă tơdroăng tŏng kum hên dêi hngêi arak liăn ƀă tơdroăng mơ-eăm dêi khu râ kăn pơkuâ cheăng kal kí, tơdroăng ki ƀeăn ƀĕng dêi kuăn pơlê mê nôkố mê ngiâ méa dêi pơlê pơla dêi pơlê kân rế hía rế xông tơtêk, tơdroăng rêh ối kuăn pơlê châ mơdêk nhên, kơxô̆ rơpŏng kơtiê kơdroh 4,2%. Ngin loi tơngah khât kô chiâng mơjiâng pơlê kân rế hía rế kro mơdrŏng tâ mê nếo’’.

Tung pơla kố nah, mâu tơdroăng mung liăn kơvâ pêi chiâk deăng, thôn pơlê châ pêi pro tơdâng tơ’mô, tơdroăng châ mung kơxô̆ liăn rĕng, tơ’lêi hlâu, hiăng kum tơdroăng rêh ối thôn pơlê a kong pơlê Gia Lai rế hía rế tơtêk, ngiâ méa thôn pơlê rế mơnhông hôm ‘nâng.