Hlo kơdrum loăng pêt rế hía rế hiăng krâm ôh tá ai plâi kơtốu xếo, ing hơnăm 2019, nâ Trần Thị Thu, a thôn 11, cheăm Hòa Lễ, tơring Krông Bông, kong pơlê Dak Lak hiăng pơhlêh dêi 5 sào kơphế pêt loăng yâu păn hdrong xo prế. Hlo tơƀrê, nâ khên tơnôu po rơdâ ƀăng tơnêi pêt loăng yâu păn hdrong tâk troh 1,5 ha ƀă thăm mơdêk hdrong păn tung rêm rôh. Tiô nâ Thu, rêm rôh hdrong păn tung pơla 14 hâi hiăng châ xo prế, rêm kơhôp hdrong hdrê châ dâ dâng 70 – 90 kg prế. Ƀă tơdroăng ki pơhlêh kơpong păn, rak ngăn kơdroăng rông krúa lĕm, rêm khế châ păn ing 2 rôh hdroh, tơ’mô 4 – 5 kơhôp hdrê. Nôkố, yă tê prế cho dâng 200 rơpâu liăn tung môi kg, ôh tá riân liăn ngân ki ‘no hrê mê rêm khế rơpŏng nâ ối châ xo liăn tơkâ lối 50 rơtuh. Rôh ki chơ prế lăm tê a mâu tíu ki roê a kong pơlê Lâm Đồng xuân cho rôh rơpŏng nâ xo hdrê hdrong vâ păn, gá tơ’lêi hlâu ăm tơdroăng ki păn. Ing ki tơƀrê pêt păn dêi rơpŏng, nâ Thu rế hnê tối, mơhnhôk kuăn pơlê tung thôn pêt loăng yâu păn hdrong xo prế vâ pơhlêh tơdroăng ki châ xo liăn.

“Ai to lâi rơpŏng pơxiâm pêi apoăng ƀă hlo tơƀrê khât, liăn ngân châ xo tơniăn, pêt chiâng lĕm mê ai hên rơpŏng pêi tiô ƀối. Nôkố ai 30 ngế veăng pêi, tơƀrê ‘na liăn ngân châ hên, tơdroăng cheăng tơniăn, yă tê xuân tơniăn há. Tơmiât dêi khu pêi cheăng tơrŭm xuân rơhêng vâ tơrŭm ƀă mâu kŏng ti vâ tê ƀă yă tê tơniăn tâ ƀă châ tê ton xŏn tâ”.

Mơ’nui hơn ăm 2019, ƀă tơdroăng ki tŏng gum ing khu kăn pơkuâ cheăm pơlê, Tôh pêi cheăng tơrŭm hiăng tơrŭm pêt loăng yâu păn hdrong xo prế cheăm Hòa Lễ châ mơjiâng. Ing nôkố, hên rơpŏng a cheăm Hòa Lễ hiăng khên tơnôu pơhlêh dêi chiâk pêt loăng yâu păn hdrong xo prế vâ mơdêk pêi lo liăn. Ing 4 ngế tơrŭm pêi apoăng, troh nôkố tôh pêi cheăng tơrŭm hiăng ai lối 30 rơpŏng tơrŭm pêt loăng yâu păn hdrong xo prế. Ngoh Nguyễn Mạnh Hiếu, a thôn 12, cheăm Hòa Lễ, tơring Krông Bông ăm ‘nâi:

“Ing rôh ki veăng tơrŭm tung khu pêi cheăng tơrŭm mê á châ hriâm ƀối ƀă châ hnê ăm hên ki rơkê plĕng ƀă rêm ngế ‘na tơdroăng rak ngăn hdrong tơ’lêi hlâu tâ. Nôkố rơpŏng á pêt a ƀăng tơnêi cho 1,2 ha, nôkố tung pơla môi khế á păn tơ’mô 2 kơhôp hdrê”.

Tiô pôa Đoàn Hữu Nhị, Kăn phŏ ngăn Chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê tơring Krông Bông, vâ mơdêk tơdroăng cheăng pêt loăng yâu păn hdrong xo prế a cheăm, tơring hiăng mơjiâng Tôh pêi cheăng tơrŭm pêt loăng yâu păn hdrong cheăm Hòa Lễ; tơkŭm po lâm hnê hriâm ‘na kih thuât, gum hdrê loăng yâu, hdrê hdrong ƀă mâu kế ki vâ păn hdrong ăm kuăn pơlê 2 cheăm Čư̆ Drăm, Hòa Lễ; lăm ngăn a mâu kơpong ki tơ’lêi hlâu vâ mơnhông rơdêi ‘na tơdroăng ki pêt loăng yâu păn hdrong xo prế. Troh nôkố tung lâp tơring ai lối 50 rơpŏng pêt loăng yâu păn hdrong xo prế, ƀă tâi tâng ƀăng tơnêi pêt loăng yâu lối 50 ha. Pôa Đoàn Hữu Nhị tối:

“Cheăng pêt loăng yâu păn hdrong xo prế a Krông Bông châ mơjiâng tung 3 - 4 hơnăm vêh ngi kố, ki hên má môi cho tung mâu hơnăm achê kố. Ngin tơmiât xo ah hmôi po rơdâ ƀăng tơnêi ƀă tơrŭm tiô túa ki kơnía vâ pro tơ’lêi hlâu ƀă ai cheăng pêi ăm kuăn pơlê”.

Ƀă ki xiâm cho ôh tá kal hên ngế pêi cheăng, khế hơnăm xo tơvêh liăn rĕng tâ há, tíu tê xuân tơniăn, pêt loăng yâu păn hdrong dế chiâng cheăng ki hên kuăn pơlê a Dak Lak hâ vâ pêi. Kố xuân cho troăng prôk ki tơƀrê tung pơhlêh hdrê loăng pêt, mơnăn păn, xúa mâu ngế pêi cheăng a cheăm pơlê, veăng gum pro pơxúa tơƀrê liăn ngân a thôn pơlê.

Klêi hên hơnăm pêt loăng yâu păn hdrong prế, pôa Trần Hiển Toán, ối a cheăm Hoà Lễ, tơring Krông Bông, kong pơlê Dak Lak hiăng châ hlê plĕng hên tung hnoăng cheăng ki kố. Bu kal ngăn xo, tí tăng xú tung hngêi ki păn mê pôa kô ‘nâi nhên ivá dâi lĕm lơ ôh dêi hdrong ƀă ai túa ki vâ păn roăng, rak ngăn i krâu tâ. Pó vâi krâ-nhŏng o rơtế hmâng mâu tơdroăng tối tơbleăng dêi pôa Toán.

Tiô pôa Trần Hiển Toán, ƀă tơdroăng cheăng ki ai hên khu mơdró kâ tung kơvâ păn hdrong xo prế, lơ hdrê hdrong, mơngế ki păn hdrong dế nôkố ai hên túa ki vâ păn rak hdrong pơrá phá dêi pó. Vâi krâ-nhŏng o xuân chiâng rôe kơtâ hdrong ƀă ăm kơtâ hdrong chiâng xê xêh ƀă hnối păn hdrong drêng dế ối kŭn. Lơ xuân chiâng vâ păn roăng ngăn tiô kơ hơnăm. Môi tiah rơpŏng pôa, dế nôkố bu kal rôe hdrong a hơnăm má 4, cho hdrê hdrong ki kân má môi, vâ ing mê, tơdroăng păn ôh tá pơtối pro mơdon hơnăm ƀă kơdroh iâ ‘na tơdroăng ki hdrong tro pơreăng.

Rêm hơnăm, pôa Toán păn hdrong prế tung 3 rơnó, rơnó hơngui cho ing mơ’nui khế 2 troh apoăng khế 5, riân tiô hâi mâ hâi, rơnó tô mơdrăng sap ing tơdế khế 5 troh mơ’nui khế 8, rơnó hlá ruih cho ing khế 9 troh a khế 11. Hdrong kố kâ hlá yâu, xua mê, hdrối vâ păn hdrong, kal athế ai kơdrum pêt loăng yâu ki huăn hên hlá kơbâng, drêh lĕm. Hlá yâu ki vâ chĕm ăm hdrong prế mê ai hên trếo kơhiâm, hlá ga drêh ngiât, ai hên têa rơmâ, kêi hlá tro hâi khế, châ rak ‘măn lĕm ƀă tŭm mâu kơtâ hlá ki hiăng kêi ing chiâk deăng. Hlá yâu ki hiăng krâ, ga ai hên têa, hên trếo đăm, kơbâng tâ tâng vâ pơchông ngăn ƀă khế hơnăm... pơrá pro tơdjâk chiâng ‘mêi troh hdrong prế, môi tiah pro ăm hdrong ti tiô ôh tá tro tơdroăng, tơ’lêi tro pơreăng, mơjiâng prế ôh tá châ hên... ing mê khoh pro tơdroăng păn roăng, tê mơdró prế iâ. Pôa Toán ai tối ‘na tơdroăng ki rơkê dêi pôa tung tơdroăng păn roăng, rak ngăn, kêi xo hlá yâu ƀă pơkuâ ngăn hlá yâu tiah kố:

“Drêng loăng yâu hiăng xông kân tơdâng drăng ‘nhông ko mơngế mê pin athế pôi ta rơvât phon ƀă xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong dâng 20 hâi tro tơngi klêng. Drêng hiăng rôe hdrê kuăn hdrong vâ păn, pin roăng lôi rơmoê hlá 4 kơtâ, pá kơdâm mê, pin hnêi xo 4 kơtâ hlá ăm kuăn hdrong châ rí kâ hdrối. Klêi kơ’nâi kuăn hdrong hiăng kân mê pin athế hnêi xo hlá pá kơdâm, hnêi xo tâi tâng hlá, klêi mê, hnêi tah lôi hlá ki hiăng krâ ki huăn a’nâi. Tâng lôi xơkối ki mê loăng xuân ối châ mơnhông, xuân chiâng vâ hrik xo phon, triê xo têa tâk ngi xơkối loăng. Tâng nhŏng o pôe xo loăng, xo hlá chĕm ăm hdrong prế rí kâ, mê athế hnêi a rơmôe ga hdrối môi pơla măng tĭng vâ ăm trếo pơkeăng ki xôh hlá chu a xiâm loăng. Athế tôh têa, xôh têa ăm hlá vâ ga kơchoh, ôh ta eâ tôh têa hên, tâng hlá lối ai têa hên hdrong prế kô ôh tá vâ rí kâ hlá. Ki má péa nếo, pôi ta ăm hdrong koi lối ton, tung pơla to lâi chôu athế lôu péa môi xôh vâ hlá mơ’no hyôh. Drêng hlá yâu tôu kô chiâng ai hdrong ki trĭng tơpú. Tâng hdrong prế hiăng tro pơreăng kô ôh ta chiâng pơlât”.

Vâ păn hdrong prế tro tơdroăng mê ngế ki păn athế djâ păn hdrong a tíu bâ phuâng, ki tô athế rak vế dâng 25 troh a 30 đô̆. Mơjiâng pro hngêi ki păn hdrong kal athế a’ngêi, bâ, vêh ngiâ pá mâ hâi lu, peăng mâ hâi lo. Ki tơtô tơtro ăm hdrong prế sap ing 80 - 85%, hdrong ki kân kal ai sap ing 70 - 75%. Hdrong ôh tá vâ tô lối râ, xua ti mê, kơbong ki păn hdrong kal athế rơmăng i iâ, ôh tá tro khía plong têi. Klêi kơ’nâi rêm hdroh păn hdrong hiăng ai prế mê kal athế rak krúa lĕm tíu păn, tơná hdrong prế xuân athế krúa, mâu tơmeăm ki xúa vâ păn hdrong prế mê, môi tiah: loăng kơko ki ko tĕng hlá yâu, ché, kơleăm ki dâp hlá yâu, kơxâk tâ hlá yâu, kơtum, kơtŏn ƀă hên mâu tơmeăm ki ê, tâi tâng tơmeăm ki mê athế ‘măn chôu tung kơbong ki xôh ƀă pơkeăng têa Phooc-mol 4% ki dâp xi plâ 24 chôu, kơ’nâi mê djâ têng ƀă xôh roh má 2 nếo klêi mê nếo păn hdrong prế.

Tung pơla păn, păn hdrong ki kŭn (sap ing 1 troh 2 hơnăm, troh a 3 hơnăm) ga tơtro má môi, pơla kố kal athế păn chĕm i krâu vâ hdrong rơdêi tung pơla châ 4 hơnăm troh 5 hơnăm. Hdrong ki kŭn kal athế châ păn roăng, rak ngăn krâu khât, kế hdoăng hdrong mê kal athế châ dâp ƀă chhá nilon rơtăng vâ rak ki tơtô, vâ tơniăn ăm hlá yâu drêh lĕm ton chôu phut. Môi hâi măng chĕm ăm hdrong kâ 4 troh a 6 xôh, kơtăn 6 chôu chĕm 1 xôh. Hdrong ki hiăng kân châ 4 troh 5 hơnăm, drêng hdrong hiăng châ to kố hơnăm ga rí kâ hlá yâu têi la ivá ga ‘ro, tơ’lêi tro pơrreăng. Hdrong hiăng kân kal athế châ păn a tíu a’ngêi, bâ phuâng, ôh ta ăm khía châ pê mot, ôh ta ăm tro tô trâ lối ó. Kal rak ôh ta ăm hyôh tôu mêi tro, lơ pơhlêh tôu lo hngíu, hngíu lo tô.

Tung pơla păn, hdrong kô tro mâu pơreăng ki ai tơdjâk tro, maluâ cho khu virus ƀă rối. ‘Na xiâm kối khoh pro chiâng ai pơreăng, pôa Trần Hiển Toán tối ăm ‘nâi:

“Pơreăng ki pro hdrong lo eâk hên xho xúa virus pro, hdrong ôh ta vâ ối lơ triê têa hên, ga athế rí kâ hlá ki xĭng. Tâng tôh têa lối hên tung kơtum, kơtŏn ki păn roăng mê, têa nŭm ƀă eâk hdrong chiâng ai trếo amoniac ing mê kô chiâng ai kơmeăn, malối a rơnó mêi hngê, ai têa hên kô chiâng pro hdrong chiâng pơreăng, hlâ hên. Ki má péa nếo, hngêi ki păn hdrong mê athế bâ, xĭng lĕm, krúa. Vâi krâ-nhŏng o tâng ôh ta pro mơgrúa eâk, têa nŭm hdrong, mê tơdroăng ki păn roăng hdrong ôh ta krâu, drêng hdrong hiăng riu koi, kéa hdrong kô tro tâ virus. Ki má pái cho rối. Khu rối ki kố cho xua hdrong ki mơjiâng chiâng ai, ôh ta xê to ing kong mot amê. Rối ki mê ga xŏn ƀă kân tâ, ai mơngiơk prăng, xâk prăng ƀă mơná ga xŏn tâ. Môi to rối kô pâk 600 to hdrong”.

Vâ rĕng teăm châ hlo, châ ‘nâi ƀă hbrâ mơdât pơreăng, vâi krâ-nhong o kal athế lăm ngăn dêi hngêi ki păn ƀă kơtum, kơtŏn ki dâ hdrong, dâ hlá yâu. Drêng hlo ai tơdroăng: hdrong ôh ta vâ kâ, lo prôk klêng tê klêng hía hrá chôm, châ hrế, ôh ta kâi xông kân, tíu ki păn tâ xú ŭm ƀă hên mâu tơdroăng ki ê vâi krâ-nhŏng o kal athế lăm ngăn dêi đi đo vâ ‘nâi hdrong hôm tro pơreăng lơ ti lâi ƀă ai túa ki vâ rĕng rak ngăn i krâu tâ. Pôa Trần Hiển Toán ai hnê tối túa ki vâ păn roăng, rak ngăn krâu drêng hdrong tro tâ pơreăng:

“Athế châ rĕng ‘nâi nhên, pro ti lâi drêng ga nếo tro chôm iâ mê athế rak ngăn krâ hlối vâ ga tơniăn. Tâng hlo hdrong lo eâk hên athế pơlât, tâng tro tâ pơreăng, virus mê athế kơdê pơreăng, virus, pin athế dâi pơkeăng tum ƀă pơkeăng tơpoăng. Péa túa pơkeăng kố ga ai trếo ki rơdêi pơrá phá dêi pó, tâng chĕm hdrong tơdrêng 4 troh 5 chôu mê ga kô ôh ta dâi. Xua mê, athế kơtăn pơla hâi, tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng athế pro pơtối, hâi hnah, hâi kố, ah pin lo lăm ngăn dêi i krâu, ngăn 2 hâi pơtối hlối”.

Vâ păn hdrong chiâng dâi lĕm, mơngế ki păn hdrong kal athế rak krúa lĕm kơpong ki păn, pro mơgrúa, hbrâ mơdât pơreăng, athế păn a tíu ki hơngế ki tíu ‘măn pơkeăng kơdê hdrong, pơkeăng kơdê hmui. Kal athế rak tơniăn hyôh tô hngíu, tô trâ i tơtro ƀă athế rak ngăn ki kân dêi hdrong, tơdroăng ki hdrong ti tiô dêi pó. Tơdrêng amê, tơdroăng ki hbrâ vâ pêt loăng yâu, vâ tơniăn ai hlá, cho kế kâ dêi hdrong cho kal athế krúa lĕm, chĕm ăm hdrong kâ tro tiô kơ khế hơnăm vâ hdrong rĕng xông kân, drêng hiăng kân, ga kô ai prế ki lĕm dâi. Mơngế ki păn hdrong xuân kal athế tí tăng xêh tíu ki rôe xo prế, vâ mơnhông tơdroăng cheăng kâ.