A kơdrum pêt dâu tâuy ƀă plâi tô mât ku kŭn, tung hngêi pro ƀă hlâm dêi ngoh Bùi Việt Hà, a pơlê kân Măng Deăng, tơring Kon Plông,  kong pơlê Kon Tum, plâ hơnăm ai tơmối troh ôm hyô hlối rôe tơmeăm. Ƀă plâi tô mât ku kŭn mê, rêm hơnăm ngoh tê ăm kơchô mơdró dâng 10 tâ̆n. ‘Na plâi dâu tây, ki hên tê ăm tơmối ki troh ôm hyô.

“ Tê ăm tơmối troh ôm hyô la ôh tá bê, Măng Deăng nôkố tơmối troh ôm hyô vâi vâ mot tung kơdrum ngăn plâi ƀă vâi hlo plâi dâu khât a plâi a loăng ah vâi krí , yă tê kơnâ tâ iâ tâng vâ pơchông ƀă  tê pá gong, la vâi hmiên tuăn hlo pin pêi lĕm krúa. kố cho môi túa pêi pro ki vâ râng chêng tơmối’’.

Kơpong pêt kơchâi rơpê, pôm, plâi a Măng Deăng - Kon plông nôkố ai tâi tâng tơnêi pêt kơchâi plâi pôm ki xúa kơmăi dâi lĕm dâng 266 ha. Ôh tá xê to xúa pêt tung hngêi hlâm, hngêi nhéng lơ pêi pêt xúa kơmăi toh têa ăm lo kơtó, tôh têa ăm lo môi tiah inôa, hên mâu ngế pro kơdrum deăng a Măng Deăng hiăng xúa kŏng ngê̆ IoT vâ ăm kơmăi pêi cheăng xêh tung hên tơdroăng.

Mê cho khu pêi cheăng tơrŭm  pêt kơchâi, reăng ôm hyô droh rơtăm Măng Deăng, tơdrêng ƀă tơdroăng  xúa pơkâ kih tuât pêt rak ngăn tiô hưh cơ, khu pei cheăng tơrŭm hiăng mơdêk phần mềm ƀă xúa mâu troăng hơlâ rak ngăn ing hơngế tiê a kơmăi ăm kơmăi chiâng toh xêh. Nâ Trần Thanh Huyền, ngế pơkuâ khu pêi cheăng tơrŭm ăm ‘nâi:

“ Ƀă tơdroăng xúa kơmăi kơmok tung pêi pêi pêt rak ngăn ƀă malối cho xúa ápp tung pêi cheăng mê a hlo ƀă tơdroăng  cheăng rak ngăn tơ’lêi hlâu tâ ƀă mâu vâi pú ki pêi cheăng ápp cho tơdroăng xo  hnoăng cheăng pêi rêm hâi xuân tơ’lêi  hlâu, mâu vâi pú bú po  ápp  ƀă ngăn hlo mâu tơdroăng cheăng’’.

Tơdrêng ƀă ki tơƀrê cheăng kâ, kơjo kum mơnhông ôm hyô, kơpong pêi chiâk xúa kơmăi ki dâi lĕm Măng Deăng ối cho tíu mơhno mâu kih thuât ki nếo.

Kuăn pơlê  mâu hdroâng kuăn ngo a Kon Tum pêi cheăng tung mâu kơdrum deăng a kố dế chô hlê iâ túa pêi cheăng ki nếo, ing mê kô tơbleăng ăm mâu ki ê ‘nâi tung kuăn pơlê. Nâ Y Thị Ngọc Uyên, kuăn ngo Ka Dong, thôn 4, tơring Kon Rẫy, kong pơlê Kon Tum, pêi cheăng a mâu tíu pêt Sâm kơxái a pơlê kân Măng Deăng , tơring Kon Plông tối:

“ A kố pêt tung mâu ki lía tâ tơnêi, a hngêi a pêt a tơnêi tê, a kố gá  ai kơmăi mê gá chiâng toh xêh têa. a hriama kih thuât rơvât phon, tâ  tơnêi tung ki lía, hnêi tơkâng’’.

Ƀă mâu tơdroăng pêi tơƀrê hiăng tối tung tơdroăng xúa kơmăi kơmok ki dâi lĕm tung pêi chiâk, tơring Kon Plông pơkâ troh hơnăm 2030 kô pêt rơdâ  châ 7.700ha loăng rêm hơnăm; 1.255 ha nhâ loăng pơkeăng; 2.000 ha loăng plâi kâ ƀă kơphế... Pôa Võ Đình Tâm, phŏ pơkuâ Ƀơ rô Mơnhông pêi chiâk ƀă Thôn pơlê  tơring kon plông ăm ‘nâi:

“Tung la ngiâ tơdroăng pơtối kếo tăng, tơ’mot khu ‘no liăn cheăng mâu khu mơdró, Khu pêi cheăng tơrŭm xuân môi tiah tôh tơrŭm cheăng vâ mơnhông pêi chiâk xúa kơmăi ki dâi lĕm. Vâ tơbleăng pêi tơƀrê  tiô troăng púi vâ ki khât thế tơrŭm pơla mâu khu mơdró, khu pêi cheăng tơrŭm tơmâng pêi ƀă kuăn pơlê. Troăng hơlâ dêi tơring cho thế tơrŭm tiô pơkâ ki pơxúa, ôh tá pêi iâ utâi utá”

Kong pơlê Kon Tum nôkố ai 17.000 ha loăng plâi pêt xúa kơmăi kơmok ki lĕm nếo. Pakĭng kơpong pêi chiâk xúa kơmăi kơmok ki dâi lĕm Măng Deăng, kong pơlê Kon Tum dế mơnhông pêi chiâk xúa kơmăi kơmok ki dâi lĕm a tơring Kon Plông, tơring Đăk Hà ƀă tơring Ngọc Hồi.

Ki pơxúa tung pêi chiâk deăng hưh cơ, pêi chiâk xúa kơmăi ki dâi lĕm dêi kong pơlê xuân tâk tiô tơrêm hơnăm. Hơnăm 2021, ki pơxúa mê châ 17,16%. Hơnăm 2022 tâk 19,4% ƀa whơnăm 2023 tậ 24,6%.

*Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai roh tơpui tơno ƀă pôa Phạm Thanh, kăn pơkuâ ƀơrô pơtâng tối tơdroăng kal hnê pơtâp Tíu xiâm mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum ‘na mâu tơdroăng ki tơ’lêi hlâu, pá puât ƀă tơmiêt mơnhông pêi chiâkdeăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo dêi kong pơlê tung la ngiâ, pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng!

-Ô pôa, pôa hôm chiâng mơnhên ‘na mâu tơdroăng pơhlêh a kong pơlê drêng pêi pro troăng pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ môi tiah lâi?

*Pôa Phạm Thanh: Ing tơdroăng ki nhên chiâng pêi pro lối pơtăm hơnăm á hlo: má môi cho pơhlêh ‘na tuăn tơmiêt dêi kuăn pơlê, ki mê á hlo pơhlêh nhên má môi cho kuăn pơlê ‘nâi ‘na pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo ƀă cho tíu ki má môi ăm rêm tíu hriâm tâp, ‘nâi ‘na tơmeăm nếo, pơhlêh tá tung tơmiêt kăn ƀô̆ nếo. Má péa cho mơjiâng mâu tơmeăm nếo ăm pơlê pơla. Má pái nếo cho mơjiâng chiâng môi khu kŏng nhân xuân rơkê, hlê plĕng ‘na pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo. Xuân ing mê kum pơhlêh tung pơlê. Á hlo hên ‘nâng, nôkố mơngế hdroâng kuăn ngo xuân hiăng ‘nâi tôh têa ki lo pla plah ƀă ƀek, ‘nâi pêt hdrê loăng plâi, ‘nâi rơvât phon, ‘nâi rak ngăn’’.

-Ê, tơmeăm ki ai hlâu ƀă châ tơƀrê hiăng châ kơnó, laga kô chiâng hlo mâu troăng pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo a kong pơlê xuân ối iâ, tá hâi tơxâng. Tiô pôa, alâi cho xiâm kối?

*Pôa Phạm Thanh: Tơmeăm vâ mơnhông cho hên, cho ối rơdâ, laga xuân ối hên ki pá. Má môi, mơ’no liăn pro tơmeăm khoăng ối iâ, mâu kơpong ngin lăm hnê ăm kuăn pơlê ‘na tôh têa pla plah laga on tơhrik troh a thôn pơlê cho ôh tá têi, klêi mê kơtâu ƀă kơmăi ôh tá kâi ôh. Má péa nếo cho rơxế vâ mot djâ kơmăi kơmok mê troăng pơlê gá kŭn, gá hâ mê ối pêt mơjiâng tơmeăm iâ êt tơprâ tơprŭng, tá hâi chiâng vâ pêi pro, ƀă 1 iâ nếo kuăn pơlê tá hâi loi tơngah, ngăn mê hlo cho hôm ‘nâng laga drêng mot vâ pêi tiô troăng kơmăi kơmok xuân môi tiah tơdroăng vâ pêi xúa kơmăi kơmok, chô pêi cheăng tá hâi tơxâng hnhiah, tơdroăng ki mê xuân tơbrêi tơbrêh tơdroăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo’’.

-‘Na peăng tíu cheăng, kô ai mâu tơdroăng tŏng gum môi tiah lâi vâ tah lôi mâu tíu ki kreăng môi tiah pôa hiăng tối mê âi?

*Pôa Phạm Thanh: Ƀă hnoăng cheăng mê peăng Khu ki mơhnhôk tơkŭm mơjiâng mâu tơdroăng tơmiêt troh cho Mơhnhôk ‘na pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo. Tung mê tơkŭm a tơmeăm ki tôh têa, kơmăi pơkuâ ƀă mâu troăng ‘na kih thuât vâ kuăn pơlê vâi ‘nâi. Ƀă ki kal má môi cho mâu troăng pêi vâ kuăn pơlê ing mê hriâm tâp. Tiô tối hdrối cho rêm tơring kô ai tơdroăng vâ mơđah tơbleăng ƀă kuăn pơlê ing mê kô hriâm tâp ƀă ki kal má môi dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng cho hriâm a dêi pó, kuăn pơlê pêi chiâk deăng thế tâng ing kơpeăng chêng dêi tơná ƀă mơnhông krá tơniăn ing tơdroăng ki tơ’lêi hlâu cho tơnêi têa hiăng tŏng gum’’.

-Tiô pôa, vâ mơnhông pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo tơxâng ƀă tơmeăm ki ai hlâu, ki rơdêi dêi kong pơlê mê kong pơlê kal ai mâu troăng pơkâ pêi, troăng hơlâ môi tiah lâi ô pôa?

*Pôa Phạm Thanh: ‘Na tơdroăng pơkuâ tơnêi têa má môi cho thế ai môi pơkâ ton xŏn, krá tơniăn vâ mơnhông pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆; Má péa nếo tơnêi têa kal mơ’no liăn pro tơmeăm khoăng, tối ‘na pêi chiâk deăng xúa kŏng ngê̆ rơxông nếo mê ai tơnêi têa tê mê ối ai mâu tơmeăm ki ê môi tiah hngêi trăng troăng klông, môi tiah kŏng ngê̆ thông tin, ‘na on tơhrik, ‘na troăng hơlâ tơnêi tơníu xuân môi tiah troăng prôk mot a kơpong pêt mơjiâng tơmeăm mê cho ối hên pá puât, tá hâi mơhnhôk châ, mê cho tíu ki kreăng; Má pái nếo cho thế tơkŭm tung hnê mơjiâng kuăn pơlê ƀă troăng ing mâu lâm ƀă mâu tơdroăng vâ kuăn pơlê mơdêk tuăn ngôa rơkê; má pŭn nếo cho kal thế mơnhên inhên ƀă mơjiâng krê inâi ăm mâu tơmeăm tung kong pơlê Kon Tum vâ pêi pro chiâng tơdroăng kố’’./.

-Ê, pâ mơnê kô pôa hên.