Ƀơ ƀlet phă ngơ̆r ‘nŏh jĭ dôm tơdrong pơm ngôi hlŏh tơdrong. Đe hơiŏh tôch mơmat vă gơ̆h ngôi mĭnh ƀôt. Tơdrong ƀơ ƀlet phă ngơ̆r đơ̆ng đe hơiŏh đei: Jơ̆ng ti ưh đei ngôi đĕch; đa hŭt anih ngôi tơ̆ lăm hŏk dăh mă tơ̆ dôm anih nai; hơnơ̆ng chă kơdâu, tŏk hao, poch ngôi, jô̆ hloi tơ̆ dôm anih đe kâm; tơƀâp pơmat tat mưh pơm ngôi athei ngôi hrĕng mĭnh ƀôt; hơnơ̆ng chă vih vât, pơpơ̆ hơkâu; pơma lơ, đa ha ƀơ̆r tơl ƀât mă đe apinh tam mă tôch nơ̆r; pơmat tat mưh gô truh kơdih lơ̆m tơdrong pơm ngôi dăh mă răt tơmam; đa pơjuăl, mă ưh ‘nŏh plăh nơ̆r đe.

Mon K.H tơ̆ apŭng Krông Bông, dêh char Đắk Lắk mă đơ̆ng đĭ 5 sơnăm bơih mă lei pơma nuh hăm mon tôch mơmat. Mưh pơtho ăn kơ mon 1 tơdrong kiơ ‘nŏh, mon đa ưh răng, ưh đei mơ̆ng nơ̆r, ưh kĕ gô đĭ nơ̆r đe pơma. Ƀât lăp kơplăh oei hŏk, mon druih iung lĕch tơ̆ ‘ngoăih mă ưh kơ đe apinh đe kô pơtho.

Mŏ Nguyễn Ngọc Tường Vy (mĕ mon K.H) tơroi: “Ƀât mă mon pơm ngôi, phă ngơ̆r hlŏh kơ đe bôl boăl nai, inh tơchĕng kon inh hơbĕch ƀiơ̆ kơ kon đe đĕch, ưh đei tơchĕng truh tơdrong jĭ jăn, ưh ‘lơ̆ng lơ̆m jơhngâm đon kiơ. Đơ̆ng rŏng âu, ƀât kon đei 5 sơnăm, inh chă tơchĕng, pơih đŏk lơ̆m mang ‘nŏh gơ̆h băt mon đei tơdrong ưh kơ hiôk lơ̆m jơhngâm, kơna chơ mon năm khăm tơ̆ Sài Gòn, ƀak si kŭm roi tơbăt mon pơm ngôi ƀơ ƀlet, ưh đei mơ̆ng nơ̆r, ưh chu ngôi mĭnh ƀôt, đa hil hơdrăi, hơmet tơ̆ âu đei 6 khei ‘nŏh chơ vih tơ̆ Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên.”

Mon nai dơ̆ng ‘nŏh jĭ mon A.T 3 sơnăm tơ̆ apŭng Đắk Mil, dêh char Đắk Nông. Unh hnam tơroi, đơ̆ng ‘nao rơneh truh 2 sơnăm, mon tih vơ̆ hmă đĕch. Mă lei truh mon 3 sơnăm năm hŏk mâu yăo ‘nŏh pơtơm ƀôh mon pơm ngôi ƀơ ƀlet, ngơ̆r hlŏh tơdrong, mon ưh đei mơ̆ng nơ̆r kô pơtho, hơnơ̆ng pơm ngôi kơ dih pha kơ đe, tôch hơmơt.

Ƀok Nguyễn Văn Tâm, ƀok mon A.T ăn tơbăt: “Kô khan jăh chơ ba sâu năm tơ̆ hnam pơgang yoa sâu chă pơm ngôi pha pha ƀiơ̆. Inh bơngai jang chŭn ưh kơbăt yă kiơ ‘năi, hơnơ̆ng ƀôh sâu pơm ngôi, ƀơ ƀlet hlŏh tơdrong, tôch pran kơ na ƀôh hơiă ‘năi. Tơ̆ hnam yă sư pơma, athei yă kiơ ‘nŏh sư mơ̆ng mơ̆n mă lei ưh kơ đei răng. Krao athei iŏk tơmam ‘nâu tơmam to sư nơnăm pơvơ, 5 sơnăm bơih mă lei ‘nao gơ̆h pơma tơl ĭ ah loh đĕch.”

Lăp jô̆ hơdrô̆ 10 khei sơnăm 2023, khoa hơmet jĭ ăn hơioh, Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên chă khăm păng hơmet ăn hlŏh 80 ‘nu hơiŏh đa ngôi hơdrô̆, lơ̆m noh, tơdrong ƀơ ƀlet phă ngơ̆r, ưh kơ mơ̆ng nơ̆r đei truh 15%. Lơ hơioh năm khăm ƀât mă đa ưh kơmơ̆ng nơ̆r mĕ ƀă, thây kô, khĕnh, ưh kơ krơ̆ng mĭnh ƀôt, đa pơm kiơ̆ đon kơdih ‘mĕh. Mă đơ̆ng tam mă băt hơdăh yoa kiơ, mă lei dôm bơngai jang khoa hŏk akhan, tơdrong ‘nâu yoa ƀơm ưh ‘lơ̆ng đơ̆ng gen păng anih arih tih vơ̆ đơ̆ng đe hơiŏh. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, bơngai mĕ et hât, et tơdrô, ƀier, jơhngâm đon ưh hơđơ̆ng dăh mă đei yoa dôm tơmam et dư nai lơ̆m khei ‘năr hơnăp; hơiŏh rơneh ưh tôm khei, hơ ‘yơch, teh preh ƀơm tơ̆ kơ̆l ƀât ‘nao rơneh… kŭm gơ̆h jing dôm tơdrong pơm ăn hơiŏh ƀơ ƀlet pơm ngôi, phă ngơ̆r hlŏh tơdrong.

Ƀak si Phan Thị Hồng Hạnh – Bơngai juăt hơmet jĭ, tơ̆ khoa Hơmet jĭ ăn hơiŏh Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên ăn tơbăt: “Hrei ‘nâu tơdrong pơm ngôi ƀơ ƀlet, ưh kơ chăng mơ̆ng nơ̆r tơ̆ đe hơiŏh roi đunh roi lơ, unh hnam đe hơiŏh pơtơm hue lăng truh tơ̆ jơhngâm pran đe kon kơdih ƀiơ̆, vă akhan kŭm chông ba kon năm khăm hloi mưh ƀôh hơiŏh pơm ngôi, ƀơ ƀlet dêh hnang vă tơgŭm ăn đe mon gơ̆h mât hơdai hăm tơpôl. Pơm ngôi ƀơ ƀlet hlŏh tơdrong đei pơm 2 jăl sơnăm, jăl hơla kơ 6 sơnăm, đe hơmet kiơ̆ trong pơtho tơƀôh jơhngâm đon, jăl kơpal kơ 6 sơnăm ‘nŏh gơ̆h iŏk yoa pơgang hơdai hăm pơtho tơƀôh jơhngâm đon. Pơtho tơƀôh jơhngâm đon kiơ̆ lơ trong, pơtih gia pơtho ăn hơiŏh krơ̆ng jơhngâm nhen vang pơm ngôi lơ̆m dôm tơdrong pơchơt vă pơ klăih ƀiơ̆ tơdrong chă tŏk hao, kơdâu, đă ƀŏng lŏng… đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh ăn hơiŏh mât hŏk tơ̆ jơ pơkrơ̆ng jơhngâm ‘nŏh hơiŏh gô chu mơ̆ng nơ̆r ƀiơ̆.”

Tơdăh hơiŏh pơm ngôi, ƀơ blet dêh hnang, ưh đei mơ̆ng nơ̆r đunh mă ưh đei băt păng hơmet ăn ‘nŏh jing đei tơdrong pơma kư̆ kă, ưh jăh gơ̆h pơma, pơma kơ buăl, đon hlôh păng pơma tơblang ưh gơ̆h. Hơiŏh oei ƀôh krê hlŏh tơdrong hăm ang hơdăh, jơva re, ƀônh tơdrăt mưh tep, tep ưh kơnĭt, đa hơdơ̆r tŏk bŏk kơ măng. Hơiŏh ưh hơđơ̆ng jơhngâm mưh pơma nuh hăm bơngai jŭm dăr jô̆ hloi đe bôl boăl, thây kô. Hơiŏh huei kơtul ƀiơ̆ kơ bôl boăl mơ̆n ră mă lei tơƀâp pơmat tat vă chă mơ̆ng kơna sư đa bơvơ, ưh tom mơ̆ng nơ̆r pơtho dăh mă dôm nơ̆r athei ƀơm truh tơdrong pơm ƀai.

Đe ƀak si chuyên khoa tơtă mưh ngeh hơiŏh pơm ngôi, ƀơ ƀlet, ưh kơ mơ̆ng nơ̆r, mĕ ƀă jăh chông ba kon năm khăm hloi, vă hơlen năng păng tơlĕch trong hơmet. Hơiŏh kăl đei khăm hơlen jơhngâm đon, lăng năng tôm tơdrong mă hơdăh. Hơiŏh kŭm đei athei pơm kiơ̆ 1,2 tơdrong đơ̆ng bơngai juăt jang athei vă huei đei tơdrong glăi mưh khăm hơlen. Kiơ̆ jơhngâm jăn đơ̆ng đe hơiŏh mă ƀak si tơlĕch trong hơmet ming jơhngâm đon, dăh mă tơmât yoa pơgang hai. Yoa pơgang gô tơgŭm ăn hơiŏh hơmet pơ ‘lơ̆ng ƀiơ̆ ‘ngok, tôch đei yoa ăn jơhngâm jăn. Dôm kơloăi pơgang âu tơgŭm hơmet ming dôm tơdrong ưh lơkăp, ưh hiôk lơ̆m jơhngâm, găn ƀiơ̆ tơdrong ưh mơ̆ng nơ̆r, pơm ngôi, ƀơ ƀlet hlŏh tơdrong, ƀât lăp sư tôch đei yoa lơ̆m 1 khei ‘năr ưh kơ đunh.

Hơdai hăm ‘nŏh, tơdrong hlôh vao, ‘mêm kơ eng đơ̆ng unh hnam păng tơpôl jĭ 1 lơ̆m dôm trong hơmet găh jơhngâm đon tôch kơ ‘lơ̆ng ‘năi, tôch gĭt kăl hăm tơdrong đei yoa mưh hơmet ăn đe hơiŏh ‘mĕh ngôi hơdrô̆, pơm ngôi ƀơ ƀlet, ưh kơ mơ̆ng nơ̆r. Mĕ ƀă athei ‘măn jơ năr ăn kơ kon mă lơ ƀiơ̆, tơplih ăn tơdrong lê̆ kon pơm ngôi bơ̆n điên thoăi, lăng tivi lơ… dôm nơ̆r pơ ư, hơpăh tơmam mưh hơiŏh pơm đei tơdrong ‘lơ̆ng, tơgŭm ăn hơiŏh hưch hanh, adrin hlŏh dơ̆ng. Chih hơmet jơnăr ăn rim tơdrong lơ̆m năr, đơ̆ng hơiŏh iung đơ̆ng tep truh jơ tep dơ̆ng păng athei hơiŏh pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng, tơdrong ‘nâu tơgŭm ăn kon tơplih ming jơhngâm đon, băt kơchăng, răng, gơ̆h hơmet rim tơdrong ăn kơdih.  Pơjing tơdrong ‘lơ̆ng ăn kon chă pơm ngôi tơ̆ ‘ngoăih lơ ƀiơ̆, dăh mă truh hăm dôm môn pơtâp hơri hơxoang, tơplŏng kơdâu hơdai, tơgŭm ăn kon gơ̆h tơƀâp hăm lơ bơngai, hơtŏk đon răng, adrin, chă pơam xa gơ̆h ƀiơ̆.

Ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r ‘noh jĭ 1 tơdrong pơ joăl lơ̆m jơhngơ̆m đon đei ƀôh lơ tơ̆ hơioh. Dôm tơdrong đei ƀôh blŭng a ƀơ̆t oei ‘lơ̆p păng pơdui đunh truh sơnăm tơ̆l ‘lŏ. Hmă hmă, dôm tơdrong đei ƀôh đơ̆ng ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r đei ƀôh đơ̆ng tôch kơ hrôih păng roi rơđăh hloh ƀơ̆t hơioh pơtơm năm hŏk. Tơdrong jĭ âu pơm ăn lơ mơmat tat truh tơdrong jang, hŏk pơhrăm, oei sa păng tơdrong pơjing dôm tơdrong pơvei lơ̆m tơpôl đơ̆ng bơngai jĭ. Vă hlôh hơdăh dơ̆ng găh tơdrong ‘nâu, nhôn hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm ƀak si Phan Thị Hồng Hạnh - bơngai joăt hơmet jĭ tơ̆ khoa hơmet hơioh jĭ Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Ƀôh băt hơioh ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r ‘noh yă kiơ hă ƀak si?

Ƀak si Phan Thị Hồng Hạnh: Ŭnh hnam đa ba kon năm khăm mưh ƀôh đei lơ loet hơnơ̆ng, đa ngơ̆r tơmam, ưh kơ tơ oei dơnơ̆ng mĭnh ƀôt, hơioh năm hŏk ‘noh đei thây kô pơma, tơtok lơ. Pơtih gia nhen hơioh ưh kơ đei chăm tơ oei hŏk, chă lĕch kơdih tơ̆ ‘ngoăih, đa hiơt hơnăp jang thây kô pơjao, ưh kơ lăng truh ƀai hŏk đơ̆ng kơdih. Đa plăh nơr pơma đơ̆ng mĕ ƀă, teh buăl, yua tơmam pơngôi vă klơ̆m, chăih ‘noh mĕ ƀă athei băt tơdrong jŏ ‘nâu.

- Mă ƀĕ kăl kơ pơm kiơ vă tơ jur tơdrong ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r tơ̆ hơioh?

Ƀak si Phan Thị Hồng Hạnh: Mĕ ƀă lai yơ kŭm athei đei jơ hơgăt rơđăh ăn kơ rim giĕng bơ̆jang. Mưh năm hŏk ‘noh tơdrong hơmet hơnih tơ oei đơ̆ng đe oh kŭm athei kiơ̆ tơrih, veh ver kơ tơ oei jê̆ ‘măng ‘mŏk, ‘măng mơ̆t lĕch vă hoei kơ chă lăng tơ̆ nai; lai yơ kŭm pôk hơpăh ăn kơ hơioh mưh sư jang đang 1 hơnăp jang mă đơ̆ng iĕ ioch ră; pơlung hơioh hăm nơ̆r pơ ư, tơmam hơpăh iĕ, tơplih jing tơmam hơpăh tih ƀiơ̆, ƀơ̆t doh hơ ioh gô der deh pơm kiơ̆ păng tơ jur đei tơdrong ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r.

- Hơnăp jang đơ̆ng tơdrong găn hrôih ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r ‘noh liơ?

Ƀak si Phan Thị Hồng Hạnh: Găn hrôih hơnhăk ăn đei yua ăn hơioh păng ŭnh hnam. ‘Noh jĭ tơgŭm ăn hơioh tơplih ‘lơ̆ng đei tơdrong pơm đơ̆ng kơ dih ‘lơ̆ng hloh, đơ̆ng noh tơ jur tôch ai tơdrong hŏk pơhrăm, oei sa, pơm pơ joăl bơngai nai. Mĭnh ƀar ‘nu mĕ ƀă ưh kơ bơngơ̆t truh păng akhan kon kơ chu ngơ̆r đĕch mă ưh kơ trŏ đei ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r ‘noh sư gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong arih sa kơ hơ ioh đơ̆ng rŏng âu kơnh yua kơ hơioh ‘noh ưh kơ đei găn hrôih, ưh kơ đei yua dôm kơ loăi pơgang lăp ‘noh tơdrong ƀơ ƀlet ưh kơ mơ̆ng nơ̆r đei ƀôh roi ‘năr roi dêh hloh.  Truh sơnăm năm hŏk hơioh ưh kơ druh kiơ̆ tom bôl buăl, ƀơ̆t dŏu ‘noh ŭnh hnam mă hăt hot kơ ba năm khăm păng hơmet ‘noh tơdrong hơmet roi jing mơmat tat hloh.

Lei ah bơnê kơ ih ƀak si hơ!