Dơ̆ng ƀơ̆t hơvĕn chŭn na hơđang hơ ơ̆ hơ ă tơmang lăng pơnơ̆t đak tih tên Ia Mơr đei tơmơ̆t jên jang vă jê̆ 3.000 ti hlak jên tŏk bŏk đei đak glơch glach, ƀok Nguyễn Tuấn Anh, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih vei lăng kon pơlei tơring Ia Mơr, apŭng Chư Prông, dêh char Gia Lai sơ-‘nhôi. Tơdăh đei hơboong thoong pơnhă năm truh tơ̆ hơvĕn chŭn na lei tơdrong choh jang sa tơ̆ tơring sơlam teh đak au rŏ năng đei rơvơn tơplih tih tên. Hlôi 7 sơnăm ming man keh đang pơnơ̆t đak au, kon pơlei oei mơ hoal ƀơ̆t dơnau đak să sap Ia Mơr.“Jei hơpơi kơdră kơpal năm dăr lăng hloi vă pơm hơboong thoong pơnhă pơtruh đak lơ̆m hơgăt teh jang sa vă kon pơlei jang sa tơplih hơgăt teh jang sa ưh kơ lĕch au, chă pơtăm lơ ‘long pơtăm lei mă atŏk tơ iung mŭk drăm đunh đai tai sơnăm, kơjăp ‘lơ̆ng ƀiơ̆”.

Ư̆h kơ trŏ lăp tơ̆ pơnơ̆t đak Ia Mơr hlôi đei Radiô Nơ̆r Pơma Việt Nam chih tơbăt hơnơ̆ng lơ̆m dôm sơnămn au ki. Kuô̆k hô̆i, Khul kơdră teh đak lơ ‘măng pơma truh hơnih tơmơ̆t jên jang “chrih chrĕng” au mă lei truh dang ei oei tim mă tơplih ‘mơ̆i. Pơnơ̆t đak Ia Mơr pơ prŏ ăn chă pơro tơruih ăn ‘long pơtăm lơ̆m 12.500 héc ta, lơ̆m au, 4.000 hécta ăn dêh char Dak Lăk păng 8.500ha ăn dêh char Gia Lai, mă lei truh dang ei ‘nao lăp chă pơro tơruih ăn 3.200 hektar. Hơdrô̆ tơ̆ dêh char Gia Lai kơ yuơ đei lơ tơdrong tơhlăk tơhlĭn, hơnih jang au ‘nao chă pơro tơruih ăn dang 850 hektar, hơtŏ 1/10 trong pơprŏ jang, brăh brư tôch kơ lơ pơđĭ găh kon jên tơmơ̆t jang adoi nhen găh đak hlôi đei bơ̆ pơtơ̆ng lơ̆m dơnau.

Tơdrong brăh brư gô oei pơdui đunh, kơ yuơ kiơ̆ đơ̆ng ƀok Hoàng Bình Yên, Kơ iĕng Khul kơdtă chĕp pơgơ̆r Tơdrong jang Pơnơ̆t đak Ia Mơr (Hơnih vei lăng tơdrong vă jang pơnơ̆t đak 8 găh Hơnih tơm vei lăng Choh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang), hrei au oei tơchă tơring tơruih pơro đak ăn pơnơ̆t đak au.“Dang ei, ưh kơ gơ̆h vă chă tơplih groi teh bri kơna tơdrong jang au tôch kơ mơmat. Dêh char hlôi chih pơtruh hla bơar apĭnh athei Hơnih tơm vei lăng Choh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang pơrô̆ athei Hơnih chĕp pơgơ̆r vei lăng tơdrong vă jang 8 chă tơchĕng hơlen tơring pơro tơruih anai ‘nŏh kiơ̆ trong au Hơnih ‘nau athei pơchoh trong dăr lăng hơlen dơ̆ng đĭ đăng tơring pơro tơruih đak kơ ƀar dêh char Gia Lai păng Dak Lăk”.

Tơmơ̆t jên jang ming man pơnơ̆t đak kơ hrĕng ti, kơ rơbau ti hlak jên mă lei đei ‘măng tơdrong jang ming man keh đang hiơ hiơ̆, pơm hơtŏk kon jên tơmơ̆t jang lơ hloh dơ̆ng, lơ̆m khei năr tơlĕch jang kiơ̆ ưh kơ lăp, ưh kơ ƀlep, ưh kơ gan iŏk đei jơnei ưh khan lăp hơdrô̆ tơ̆ Ia Mơr - Gia Lai mă lei oei đei ƀôh tơ̆ lơ tơring lơ̆m Tây Nguyên. Tơdrong vă jang ming man Pơnơ̆t đak Krông Pách thượng (dêh char Dak Lăk) kon jên tơmơ̆t jang 4.400 ti hlak jên, tơlĕch jang đơ̆ng 15 sơnăm hơdrol truh dang ei oei tim mă keh đang. Dơnau pơnơ̆t đak Nam Xuân kon jên tơmơ̆t jang 375 ti hlak jên ming man keh đang 3 sơnăm, tim mă tom pơjao ăn iŏk yua ‘noh hlôi ƀôh pơnơ̆ pơnơ̆t đak hơđang, tơdrŭt.

Lơ̆m mă noh, rim tơdrong vă jang ming man pơnơ̆t đak tih đei lăng ưh kơ gan hơmŏ iŏk đei jơnei, ‘noh tơdrong kĕ vă pơtruh đak kơ pơnơ̆t đak hlôi đei tơ̆ Tây Nguyên tŏk bŏk ưh kơ gan jơnei. Pơ đĭ lơ̆m tơring đei hloh 2 tiu haktar tĕh choh jang sa, găh pơnơ̆t đak đei dang 2.400 hơnih lăp măh mai chă pơro đak ăn tim mă truh 20% hơgăt teh, ‘noh jing lăp vă jê̆ 400.000 hektar. Dang 1 tiu 600.000 hektar uơ oei, choh jang sa hơnơ̆ng kơƀăh kơƀôch găh đak lơ̆m pơyan phang.

Mă lei truh hloi dôm hơgăt teh đei pơnơ̆t đak, tơdrong phang pơđang oei ƀôh hơnơ̆ng kơ yuơ rim pơnơ̆t đak đĭ hư răm kơtang. Mă hơdăh ‘noh tơ̆ Dak Lăk, dêh char đei lơ pơnơ̆t đak hloh kơ Tây Nguyên hăm vă jê̆ 850 hơnih, mă lei jei lăp chă pơro tơruih măh mai ăn dang hloh 20% hơgăt teh jang sa. Ƀok Nguyễn Hoài Dương, Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih vei lăng Choh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang dêh char Dak Lăk tơblang hơdăh lơ lou.“Đơ̆ng rŏng lơ sơnăm iŏk yua ‘noh hơnih ming man đĭ hư răm lơ̆m mă noh, kon jên jang kơ dêh char tôch tơnap tap. Jei hlôi chă apĭng Trung ương vang lăng ba, tơmơ̆t jên jang vă ming hơmet rim dơnau pơnơ̆t đak”.

Lơ̆m mă rim pơnơ̆t đak đei lơ tơdrong ưh kơ lăp ‘noh dôm “hơnih mong răk đak” ‘noh bri Tây Nguyên hlôi tơjur tĕnh koăng. 30 sơnăm au ki, Tây Nguyên tơjur hloh 1 triu hektar bri, găh să tơplih ăn pơjing teh choh jang sa, pơm kơnê̆ truh tơdrong pơprŏ jang pơnơ̆t đak truh hloi hơmet ming ‘long pơtăm.

Tiến sĩ Phan Việt Hà, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih tơm Chă tơchĕng hơlen Khoa hŏk Choh jang sa Tây Nguyên hơlen, chehphe, tiu, sâu riêng ... ‘noh dôm kơ loăi ‘long pơtăm ‘meh vă đei lơ đak chă tơruih ăn lơ̆m pơyan phang. Lơ̆m yan au, lơ bro hơtăih kơ thoong đak, mă lei kon pơlei oei bơ brơ̆t, druh kiơ̆ kơjă tĕch mơdro kơna pơtăm ‘long kiơ̆ trong … “pơm ƀĕng kơƀŏng”:“Tơdăh chă pơtăm kiơ̆ trong pơprŏ jang lei tơdrong phang pơđang dă ƀiơ̆ hloh. Mă lei tơ̆ au ‘noh đĭ đăng hơgăt teh jei lang să hloh tơdrong, lơ̆m au đei lơ ‘long pơtăm kăl đei đak chă tơruih ăn tôch kơ lơ lơ̆m pơyan phang. Kơna tơdrong ưh kơ măh đak lơ̆m pơyan phang ‘noh ưh kơ chrih ôh”.

Pơyan phang sơnăm ayơ jei ưh kơ măh đak pơro tơruih, mă lei lơ kon pơlei Tây Nguyên oei vei kơjăp jơhngơ̆m đon tơchĕng đĭ so sĕnh, ưh kơ tơplih ‘nao, ưh kơ tơchăr hle lơ̆m tơdrong tang găn hơlau. Chă tơmang lăng tơ̆ rim mir pơgar ‘long pơtăm, nhen lĕ trong jang mong răk đak ăn pơyan phang, tơruih pơkom đak tim mă tơlĕch jang kiơ̆. Đei ‘măng pơyan phang au, kơ yuơ kơjă chehphe tŏk măt kơtang, lơ ŭnh hnam oei hơtŏk ‘măng tơruih lơ hloh dơ̆ng, chă tơruih đak lơ hloh dơ̆ng. Tơdrong chă tơruih jro đak mơ̆ng kơ vă au hlôi vang tơgop pơm ăn lơ dơnau đak, pơnơ̆t đak tĕnh koăng ... hrơ̆ hroi. Ƀok Nguyễn Tường Duy, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Kŏng ty pơnơ̆t đak dêh char Dak Lăk pơma tơbăt:“Kơjă tơmam drăm choh jang sa tŏk măt, kon pơlei ‘mêm kơ eng kơ ‘long pơtăm, mơnat kơ ‘long pơtăm kơna đe sư tơruih đak hơnơ̆ng, tơruih lơ. Đei ŭnh hnam kon pơlei choh jang sa truh jơ ‘năr au hlôi chă tơruih đơ̆ng 6 truh 7 ‘măng bơih, kơ yuơ lơ loh rim dơnau mong đak ưh kơ kĕ kơ krơ̆ng hăm tơdrong ‘meh vă dêh hnang lơ lou. Tơdrong iŏk yua đak hrei au ưh kơ pơkom, pơm ăn huiong răm tôch kơtang”.

Pơprŏ jang pơnơ̆t đak păng tơdrong jang ming man tim mă kơjăp ‘lơ̆ng, pơprŏ ‘long pơtăm ưh kơ kĕ vei kơjăp, trong jang tơruih pơkom đak tim mă lơ, lơ̆m mă jơhngơ̆m đon jang sa kơ kon pơlei hiơ hiơ̆ tơplih ‘nao, ‘noh jing dôm tơdrong tơm pơm ăn đei tơdrong phang pơđang tơ̆ Tây Nguyên ưh kơ kĕ kơ đĭ.

https://vov4.vov.vn/bahnar/choh-jang-sa-nha-nong/grup-bai-chih-tay-nguyen-phang-podang-pom-lo-lio-va-poyan-phang-jing-poyan-hu-maih-bai-1-chehphe-tok-kotang-phang-podang-toch-ko-deh-450763.vov4