Lơ̆m mă noh, pơyan phang ‘noh jing pơyan rơvơn hloh ăn rim ‘long pơtăm tơm dơnơm nhen chehphe, tiu, sâu riêng ... chôh pơkao, kơtăn plei; tơdăh đei đak măh mai, pơyan phang gô jing “pơyan hu măih”. ‘Nau jing tơdrong tơroi tơbăt lơ̆m lơ ƀai chih “Tây Nguyên phang pơđang: Pơm lơ liơ vă pơyan phang jing pơyan hu măih ” kơ yuơ khul chih kơtơ̆ng ang kơ Radiô Nơ̆r ơma Việt Nam oei tơ̆ Tây Nguyên chih. Ƀai chih năr au đei hơnăn “Chehphe tŏk kơtang, phang pơđang tôch kơ dêh” tơroi găh tơdrong ơh sơ-‘ngon kơ kon pơlei choh jang sa Tây Nguyên lơ̆m khei năr chehphe tŏk măt kơtang, mă lei hăm iŏk đei dăh mă ưh ‘noh jĭ gô chang đei ‘mi dŏng tơgŭm ăn ‘long pơtăm lơ̆m pơyan phang pơđang au.

Hloh 20 sơnăm gleh lap jang sa tơ̆ groi teh gŏh tơring Ia Pia, apŭng Chư Prông, dêh char Gia Lai, ƀok Lưu Văn Dương tim lăh ƀôh chehphe hơnhăk ba tơdrong hơmŏ tih tên lơ lou. Kơjă chehphe năr 29/4 ‘noh 134.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ, lơ hloh 3 ‘măng khei năr au lơ̆m sơnăm sơ̆. Mă lei chehphe sa roi tŏk măt, ƀok Dương sa roi gơ̆h sơ-‘ngon kơ yuơ tơdrong rơvơn tim lăh đei vă jê̆ huŏng đơ̆ng tơpang ti, kơ yuơ mir pơgar ‘long pơtăm tŏk bŏk rơ-ông rơ-ang.“Kon pơlei tơ̆ au đak ‘noh chă ƀôm tơruih đơ̆ng pơnơ̆t đak, chă tơruih 2 ‘măng bơih, dang lơ̆m năr 20 khei ning nơng ‘noh đak đĭ hrơ̆ dĭng truh dang ei hloi. Ba jei tơlĕch kon jên chă koer sir 2 tŏ đak koai mă lei ưh kơ đei đak. Dang ei jei pă băt vă pơm lơ liơ bơih, ưh kơ đei đak vă chă tơruih ăn, tơdăh tŏ pơđang dơ̆ng lei hiong răm đĭ đăng hloi bơih. Kơjă măt mă lei kon pơlei iŏk đei đăi đơ̆ng yơ, găh dơnơm ‘long đei ‘măng jĭ pă kĕ vă dŏng hơrih văi”.

Tŏ pơđang đunh khei năr, phang pơđang jơ̆p jang lơ̆m tơring Tây Nguyên. Ƀok Nguyễn Bá Luân, thôn Đắk Thọ, tơring Đắk Lao, apŭng Đắk Mil, dêh char Đắk Nông sơ-‘nhôi sơ-‘ngon, tim lăh ƀôh phang pơđang nhen sơnăm au, đĭ đăng hơboong thoong đak krơ̆ kroi. Ƀok măh răt 33 kơtoăl đing (mĭnh kơtoăl kơjung 50met) dăng trơ trơp đing ƀôm iŏk đak đơ̆ng dơnau pơnơ̆t đak hơtăih kơ unh hnam hloh 1.500met, hơdrin trep pơgoh đak pă tŏ sĕt sot vă dŏng tơgŭm ăn mir pơgar să 2ha kơ ŭnh hnam. Lơ̆m pŭng lŭng đak tŏ sĕt sot tŏk bŏk pơnơ̆t đak, mơjĭt tŏ kmăi ƀôm vang tơdruh đing tơgar dih băl trep iŏk đak. Ƀok Nguyễn Bá Luân, tơtok:“ ‘Măng mă blŭng lơ̆m chăl hơrih ƀôh phang pơđang, tŏ pơđang đunh lơ lou, tơ̆ yơ jei ưh kơ măh đak. Dang ei ba ưh kơ tơruih, ưh kơ đei đak vă dŏng hơrih lei mă đơ̆ng kơjă măt ră mă lei ưh kơ đei plei jei iŏk đei đăi đơ̆ng yơ”.

Kơjă chehphe roi năr roi tŏk măt hloh jei pơm ăn lơ tơring tơ̆ Tây Nguyên pơjing đei dôm tơdrong lơ hloh tơdrong lơ̆m pơyan phang pơđang nhen, đing pơro đak lơ hloh, kon jên chă răt đak jei măt hloh. Tơ̆ apŭng Đắk Mil, tơring tơm jang chehphe kơ dêh char Đắk Nông, đei lơ hloh găh ioi đing đak đơ̆ng dơnau pơnơ̆t đak trơ trơp năm truh tơ̆ mir pơgar ‘long pơtăm hlôi hloh 100 kơtoăl, hơtŏ hăm dang 5km. Jei tơ̆ au, kơjă jên răt đak tơruih ‘long pơtăm jei tŏk măt, đơ̆ng 120.000 hlak jên lơ̆m 1 jơ ƀôm đak (mĭnh jơ ‘noh ƀôm iŏk đei đơ̆ng 5-7m3 đak) sơnăm sơ̆, truh sơnăm au tŏk truh 300.000 hlak jên lơ̆m 1 jơ, đei ‘măng đei tơring đơ̆ng 500 truh 600.000 hlak jên. Kơjă đak tơruih ăn chehphe măt hloh 10 ‘măng đak sŏ nhă tơ̆ pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lăk kon pơlei oei drơ̆ng nơ̆r răt iŏk đĕch. Ƀok Phan Xuân Vinh, tơring Đắk Lao, apŭng Đắk Mil, dêh char Đắk Nông tơtok, lơ tơring đei jên mă lei ưh kơ đei đak vă răt chă tơruih. “Găh đak dang ei ưh kơ măh tôch kơ dêh. Lơ hơgăt teh ‘long pơtăm tôch kơ să hlôi kro joi. Dang ei, kon pơlei jei kơrŭn đĭ jơhngơ̆m dŏng hơrih ‘long pơtăm, mă đơ̆ng măt tôch dang yơ jei hơdrin răt đak vă dŏng hơrih dơnơm chehphe”.

Phang pơđang kơtang jei pơm ăn mĭnh ƀar tơring tơ̆ Tây Nguyên măh tơlĕch tơdrong tơchơ̆t tôch mơmat tat: dŏng păng prăh prang ƀơ̆t yơ! Tơ̆ apŭng Ia Grai, dêh char Gia Lai, pơ đĭ 23 dơnau pơnơ̆t đak jei hrơ̆ hroi. Ƀok Đỗ Văn Đông, Kơ iĕng kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih vei lăng kon pơlei apŭng tơbăt, hơgăt teh chehphe yơ kăl dŏng hơrih, hơgăt teh chehphe hơyơ kăl prăh prang gô đei tơchơ̆t hơdăh mưh apŭng pơma dơnuh hăm rim hơnih jang pơnơ̆t đak, rim mir đak lar:“Apŭng hlôi krao hơvơn rim kŏng ty choh jang sa, mir đak lar, rim tơ-‘ngla dơnau pơnơ̆t đak păng rim tơring tơroi tơbăt mă hơdăh. Ƀơ̆t yơ dŏng kĕ ‘noh akŏm jang tơgŭm dŏng, ƀơ̆t yơ pă kĕ lei akŏm rim trong jang tơgŭm djru ăn kon pơlei jang sa”.

 Tây Nguyên đei hloh 2 triu hektar teh choh jang sa, lơ̆m au đei vă jê̆ 1/3 hơgăt teh, hơtŏ hăm dang 640.000 hektar pơtăm ‘long chehphe, jĭ ‘long pơtăm tơm dơnơm lơ̆m tơdrong jang mŭk drăm kơ tơring. Khei năr au ki, kơjă chehphe tŏk măt hơnơ̆ng. Kơjă tĕch mơdro tơ̆ teh đak đe ƀơ̆t năr 29/4 (pơjao ăn lơ̆m khei 7/2024) hlôi truh 4.151USD lơ̆m 1 tân, kơjă chă răt iŏk lơ̆m teh đak tŏk truh 134.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ. Kơjă răt iŏk tŏk măt au hlôi ba ăn tơdrong hơmŏ ăn kon pơlei choh jang sa đei iŏk yua kơjăp. Mă lei, tŏ phang pơđang tŏk bŏk chhông soh chehphe jơ̆p lơ̆m tơring Tây Nguyên, ưh khan lăp pơm ăn ưh kơ đei plei lơ mă lei oei pơm ăn hơmơt lơ hơgăt teh chehphe lôch răm kơtang.