Đĭ hơmet klăih jĭ lao bơih mă lei đơ̆ng rŏng 1 khei ‘năr, lơ bơngai jĭ athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang hơnơ̆ng hơmet hơlơ̆k dơ̆ng yua đơ̆ng jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng ‘măng mă 2, mă 3. Tơdrong ‘nâu ưh kơ khan lăp pơm ăn jơhngơ̆m pran bơngai jĭ đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng mă oei pơm ăn tơdrong hơmet roi jing mơmat hloh tơdăh đei jĭ hơlơ̆k dơ̆ng yua kơ hơmơt lơn pơgang tôch kơ lơ.

Kiơ̆ kơ WHO, sơnăm 2022, Việt Nam đei dang 174.000 ‘nu jĭ lao ‘nao păng 11.000 ‘nu lôch yua đơ̆ng lao. Lơ̆m 9 khei blŭng sơnăm 2023, Tơdrong jang Tơjră jĭ lao teh đak hlôi chă ƀôh hloh 78.600 ‘nu jĭ lao dôm kơloăi, tŏk  1.900 bơngai jĭ, hơtŏ tŏk 2% pơting hăm khei ‘nâu sơnăm 2022 păng tŏk 32% pơting hăm khei ‘nâu sơnăm 2021. Chă ƀôh jĭ lao lơn pơgang 9 khei blŭng sơnăm 2023 ‘noh vă jê̆ 2.800 ‘nu jĭ, lơ hloh kơ dôm sơnăm 2020, 2021, 2022 tơrih 9%, 44% păng 4%. Tơ̆ dêh char Dak Lak, sơnăm 2023, akŏp kơsô̆ bơngai jĭ lao dôm kơloăi ‘noh 1.050 ‘nu jĭ, kơsô̆ bơngai jĭ ‘nao păng đei jĭ hơlơ̆k dơ̆ng tŏk lơ. Tiến sĩ, bác sĩ Châu Đương – Kơdră vei lăng Hnam pơgang hơmet jĭ Tơsoh dêh char Dak Lak, tơbăt:

Hrei ‘nâu tơdrong jĭ lao lơ̆m dêh char Dak Lak đei ƀôh oei tôch kơ mơmat tat. Yua kiơ̆ kơ jô̆ pơhlom đơ̆ng Anih jang pơgang apŭng plĕnh teh, đơ̆ng rŏng jĭ COVID-19 tơdrong jĭ lao tŏk lơ. Tơ̆ Việt Nam, đei dang 176 ‘nu/1000 kon pơlei đei jĭ lao. Hăm kơsô̆ ‘noh, rim sơnăm tơ̆ dêh char Dak Lak gô đei hloh 3.500 ‘nu jĭ lao. Mă lei, hrei ‘nâu Tơdrong jang tơ jră jĭ lao đơ̆ng dêh char rim sơnăm lăp chă ƀôh dang 1.000 ‘nu jĭ, yua thoi noh, oei tôch kơ lơ bơngai jĭ lơ̆m tơpôl tam mă đei chă ƀôh păng tơmơ̆t lơ̆m vei lăng. Yua thoi noh, ‘nâu jĭ tơdrong tơpoh pơm tơpoh lanh jĭ lao lơ̆m tơpôl tôch kơ tih.

Chă ƀôh kơdih jĭ lao lơ̆m sơnăm 2020, khei ‘năr ‘noh kơdih kâu hiĕn lơ, ‘nhŏng N.T.T (oei tơ̆ apŭng Cư Jút, dêh char Dak Lak) năm khăm, phĭn  X-quang đei ƀôh tơsoh ưh kơ hlăng. Đơ̆ng rŏng kơ ƀĭch tơ̆ hnam pơgang pơm hơlen lăng, ‘nhŏng N.T.T đei khăm hơlen đei jĭ lao. Kơplăh hơmet 6 khei, ‘nhŏng huch pơgang hơnơ̆ng, pơm kiơ̆ trong hơmet đơ̆ng ƀak si. Đơ̆ng rŏng kơ klăih đơ̆ng jĭ lao, ‘nhŏng đei ƀak si ăn brŏk tơ̆ hnam. Mă lei, âu ki, ‘nhŏng đei ƀôh hiĕn hơlơ̆k dơ̆ng, jĭ kơtơh, ‘nhŏng năm khăm ‘noh đei ƀăt jĭ lao ‘măng mă 2. ‘Nhŏng N.T.T (oei tơ̆ apŭng Cư Jút, dêh char Dak Nông) tơroi:

Ĭnh khăm tơ̆ hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên chă ƀôh đei jĭ lao păng hơmet 4 năr đơ̆ng rŏng ‘noh năm tơ̆ Hnam pơgang Cư Jút vă hơmet. Ĭnh huch pơgang 6 khei păng hơnơ̆ng huch thim 2 khei dơ̆ng ‘noh klăih kơ jĭ. Mă lei, 2 sơnăm đơ̆ng rŏng ĭnh ƀôh dơ̆ng hơkâu dui jơhngơ̆m mơmat, jĭ kơtơh, năm ưh kơ gơh kơna năm tơ̆ âu khăm ‘noh đei jĭ lao ‘măng mă 2. Ĭnh ƀôh dêh hloh , jur kĭ hloh, hơkâu lap rơmơ̆n hloh kơ ‘măng hơdrol.

Kŭm ƀĭch tơ̆ hnam pơgang hơmet ‘măng mă 3 yua kơ lao đei jĭ hơlơ̆k dơ̆ng, bơngai jĭ P.Đ.D (oei tơ̆ apŭng Ea Kar, dêh char Dak Lak) ƀôh tơ tăm yua  kơ đei jĭ lơ ‘măng. Sơnăm 2021, ƀok đei ƀôh dôm tơdrong jĭ hiĕn pơdor đunh hloh 1 khei, đơ̆ng rŏng ‘noh hiĕn roi dêh păng hiĕn lĕch pham đei hloi yuh. Ƀơ̆t dâu, bơngai jĭ ƀĭch tơ̆ hnam pơgang khăm păng chă ƀôh kơdih đei jĭ lao kơna hlôi pơgơ̆r hơmet klăih kơ jĭ. 1 sơnăm đơ̆ng rŏng, ƀok P.Đ.D đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng kơna ƀĭch dơ̆ng tơ̆ hnam pơgang hơmet truh klĕp klăih kơ jĭ. Ngêh ngăi kơdih kâu đĭ klăih hloi bơih, âu ki ƀok đei ƀôh dơ̆ng dôm ‘măng hiĕn khor pơdui đunh. Pơtôch hơlen lăng ƀôh đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng ‘măng mă 3. Tơdrong jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng lơ ‘măng pơm ăn bơngai jĭ tôch kơ gleh lap pơđĭ hloi găh jơhngơ̆m đon hăm jơhngơ̆m pran. Bơngai jĭ  P.Đ.D (apŭng Ea Kar, deh char Dak Lak), tơroi thim:

‘Măng mă 3 ƀơ̆t đei jĭ lao ĭnh hiĕn, hiĕn pơdui đunh dang 1 khei, hơnơ̆ng khei mă 2 ĭnh hiĕn lĕch pham đei hloi khoak. Ĭnh năm khăm ‘noh chă ƀôh đei jĭ lao. ‘Măng mă 2, 1 sơnăm đơ̆ng rŏng ĭnh kŭm đei hiĕn pơdui đunh 1 khei, ĭnh năm khăm ‘noh đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng. Tơ̆ ‘măng mă 3, ĭnh đei hiĕn mă lei hiĕn khor, ưh kơ đei khoak, ĭnh năm khăm hơlen lăng ưh kơ đei khoak, athei pơm ăn ưh kơ hơdơ̆r vă hơlen lăng, chă ƀôh đei jĭ lao ‘măng mă 3. Đei ƀôh jĭ blŭng a đei yuh, ‘măng mă 2 yuh păh lăp, ‘măng mă 3 ưh kơ yuh. Dôm ‘măng hơmet ĭnh tă kơ huch pơgang tôm 6 khei, ƀlep năr, ƀlep jơ ưh kơ lê̆ lon ‘măng hơ yơ. Đĭ 6 khei ĭnh khăm hơlơ̆k dơ̆ng tơ̆ Hnam pơgang apŭng 2 ‘măng păng hnam pơgang dêh char 1 ‘măng tă ưh kơ ƀôh đei jĭ ngăl, dang ei đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng ĭnh oei ưh kơ băt yua kơ kiơ.

Jĭ lao đei ƀôh ưh kơ rơđăh yan âu păng pơm ăn jơhngơ̆m jăn ưh kơ pran, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh hơkâu jăn bơngai jĭ. Mă lei, jĭ lao dang ei đĭ gơh hơmet klăih tơdăh chă ƀôh, hơmet tơtom. Mưh đĭ hơmet klăih kơ jĭ, bơngai jĭ kăl kơ lăng truh ‘nĕ kơ lê̆ đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng. Tơdăh bơngai jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng gô tôch kơ krê yua kơ hơmơt lơn pơgang tôch kơ lơ. Tơdrong hơmet mưh đei jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng jing mơmat tat hloh tôch kơ lơ, tơdăh tơplih jing lao lơn pơgang ‘noh tơdrong hơmet klăih tôch kơ tŏ sĕt. Hơdai hăm ‘noh, jên vă hơmet ăn 1 ‘nu bơngai jĭ lao hmă gô dang 10 triệu hlak jên. Mă lei hăm lao lơn pơgang, jên âu gô tŏk truh kơ hrĕng triệu hlak jên. Tam mă jô̆ dôm tơdrong pơrăm găh jơhngơ̆m jăn mă bơngai jĭ athei pŭ prăt chăl hơrih. Yua thoi noh, rim ‘nu bơngai jĭ lao tơsoh đĭ hơmet klăih ling lang đei đe ƀak si pơkă ‘nĕ kơ lê̆ jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng.

Vă tang găn jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng, dôm bơngai jĭ kăl kơ pơm kiơ̆ hơmet, kăl kơ chă ƀôh hrôih tơdrong tơpoh tơm lơ̆m tơpôl păng hơmet mă klăih hăm dôm trong hơmet đei yua lơ̆m 6 khei. Mưh hơmet, bơngai jĭ athei yua pơgang hơnơ̆ng păng tôm kiơ̆ khei ‘năr hơgăt klĕp truh bơngai jĭ klăih pơđĭ hloi. Đơ̆ng rŏng kơ klăih kơ jĭ, bơngai jĭ kăl khăm hơlơ̆k dơ̆ng hơnơ̆ng vă tơgŭm bơngai jĭ băt đei tơdrong jơhngơ̆m pran, tơdrong kĕ klăih đơ̆ng jĭ. Ƀlă kơ ‘noh, ƀak si gô tơgŭm băt hơdăh lăng hăm đei ƀôh pơrang jĭ lao lơ̆m hơkâu dăh ưh, pơtho tơƀôh trong tang găn jĭ lao tơsoh trŏ lăp. Hơdai hăm ‘noh, bơngai jĭ kăl kơ veh ver ngôi tơ jê̆ hăm hơnih tơpoh jĭ, hơtŏk loi dơ̆ng tơdrong pran, mă loi ‘noh jĭ tơdrong pran đơ̆ng trong dui jơhngơ̆m vă tơ jră plơ̆ dôm pơrang lao gơh mơ̆t lơ̆m hơkâu.                                         

Jĭ lao, mă loi ‘nŏh jĭ lao đei hơlơk dơ̆ng đa đei ưh kơ ê mă lei sư pơm tơlĕch lơ tơdrong răm hăm jơhngâm pran kơ bơngai jĭ, mă loi hăm dôm bơngai jĭ lao lơn pơgang. Vă tơgŭm ăn dôm bơngai jĭ kŭm nhen kon pơlei băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong jĭ ‘nâu, tơdrong pơma nuh hăm Tiến sĩ, ƀak si Châu Đương – Kơdră chĕp kơ̆l Hnam pơgang hơmet jĭ Tơsŏh dêh char Đắk Lắk vă tơblang hơdăh dơ̆ng.

- Ƀak si ăi yoa kiơ jing đei jĭ lao hă ƀak si?

-Ƀak si Châu Đương: Tơdrong pơm tơlĕch jĭ lao ‘nŏh yoa đơ̆ng pơrang jĭ lao. Yoa lơ̆m cham char arih rŏ năng đei lơ pơrang jĭ lao lơ̆m hơyuh kial. Mưh bơngai bơ̆n hrip ƀơm pơrang jĭ lao, pơrang jĭ lao kiơ̆ trong dui jơhngâm mât lơ̆m hơkâu jăn, chek lar tôch lơ. Tơdăh hơkâu jăn pran ‘nŏh sư pơlôch lê̆ pơrang jĭ kơna ưh đei jĭ. Mă lei, hăm hơkâu jăn rơmơ̆n, ưh kĕ tơjră hăm pơrang jĭ ‘nŏh pơrang jĭ chek lar tôch hrĕnh păng pơm tơlĕch jĭ. Mưh 1 ‘nu bơngai jĭ lao tơdăh ưh đei băt hrôih păng hơmet tơtom ‘nŏh ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh jơhngâm pran tôch dêh, nhen gleh lap, sŏng xa ưh lŭ, jur kĭ, choh jang ưh kơ pran… Tơdăh ưh đei hơmet, jĭ tŏk tôch krê nhen bơngai jĭ hiĕn lĕch pham păng lôch yoa hiĕn lĕch pham, pơrăm truh tơ̆ tơsŏh rơmơ̆n rơmŏ, dui jơhngâm ưh kơ kĕ păng lôch răm…

- Bĭ yoa kiơ đa pơm ăn jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng, hă ƀak si?

-Ƀak si Châu Đương: Mưh bơngai jĭ đĭ hơmet jĭ lao đang bơih ‘nŏh đei 2 tơdrong ‘nâu. Mă mônh, tơdăh bơngai jĭ huch pơgang ưh kơ tôm, ưh trŏ trong hơmet, ưh kơ đei pơm kiơ̆ trŏ nơ̆r athei ‘nŏh pơrang jĭ lao ưh đei lôch đĭ, gô truh 1 khei ‘năr yơ kơnh ‘nŏh jĭ iung hơlơk dơ̆ng, đe krao ‘nŏh jĭ lao hơlơ̆k dơ̆ng. Mă 2, bơngai jĭ hơmet trŏ trong, jĭ đĭ klăih bơih, đei băt klăih jĭ kiơ̆ đơ̆ng khăm set hơlen vi sinh. Mă lei, lơm tơdrong arih xa, đe hyup ƀơm dơ̆ng pơrang jĭ ‘nŏh pơm ăn bơngai âu gơ̆h jĭ hơlơ̆k dơ̆ng.

-Vă tang găn jĭ lao đei hơlơ̆k dơ̆ng, bơngai jĭ păng kon pơlei athei năng kăl truh dôm tơdrong kiơ hă ƀak si?

-Ƀak si Châu Đương: Vă tang găn jĭ lao đei hơlơk dơ̆ng, tơdrong mă blŭng mưh băt bơngai jĭ lao ‘nŏh athei chông tơmât tơ̆ anih vei lăng, hơmet jĭ mă trŏ tơdrong hơgăt. Mă 2 bơngai jĭ athei hơmet kiơ̆ mă trŏ trong, pơm kiơ̆ mă trŏ nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀak si. Tơdăh bơngai jĭ ưh đei pơm kiơ̆, kuă huch pơgang ‘nŏh tôch ƀônh đei pơrang jĭ lơn pơgang. Mă 3, bơngai jĭ kăl iŏk đei tơdrong tơgŭm đơ̆ng unh hnam păng tơpôl vă pơlung bơngai jĭ pơm kiơ̆ trong hơmet, găn pơđĭ ưh ăn pơrang jĭ lao lơn pơgang.

-Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ!