Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih jang pơgang apŭng plĕnh teh, mưh 6 ‘nu ‘noh đei 1 ‘nu hơmơt kơ đei pơ̆k đơ̆ng pham tŏk, lơ̆m noh, pơ̆k yua đơ̆ng pham bluh tơ̆ ‘ngok đei đơ̆ng 80-85%. Pơ̆k đơ̆ng pham bluh tơ̆ ‘ngok ‘noh tơdrong jĭ đa tơƀơ̆p tơ̆ bơngai kơpal kơ 40 sơnăm, đei ƀôh hloh ‘noh jĭ bơngai đei tơdrong jĭ hơyô đak sĭk, jĭ plei nuih, huyết áp, tŏk cholesterol pham, et hơ̆t.

Tơ̆ Việt Nam, rim sơnăm đei dang 200.000 ‘nu bơngai pơ̆k đơ̆ng pham tŏk, lơ̆m noh đei truh 50% ‘nu pơ̆k đei ƀôh jĭ dêh, pơm ăn tơdrong jĭ trăp trĭn păng lôch. Hơmơt kơ đei ƀôh pơ̆k tŏk kiơ̆ sơnăm, vă khan sơnăm roi lơ roi ƀônh kơ đei hơmơt kơ pơ̆k. Tơ̆ khoa hơmet bơngai kră jĭ, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, hlôi sơng iŏk dang hloh 100 ‘nu bơngai jĭ đei pơ̆k đơ̆ng pham tŏk. Vă đĭ đăng bơngai jĭ truh tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t jĭ dêh bơih. Tơroi găh dôm tơdrong đei ƀôh hơdăh đơ̆ng pơ̆k yua đơ̆ng pham tŏk, ƀak si Trần Xuân Nhã – Khoa hơmet bơngai kră jĭ, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơbăt:

“Đei ƀôh lơ vă bơngai ŭnh hnam lăng băt bơngai jĭ đei pham blŭh tơ̆ ‘ngok, lăng ƀônh hloh ‘noh muh măt, bơngai jĭ đa đei cheng chong ƀơ̆r, pơma mơmat, pơma kơ blŏl dăh mă đei 1,2 ‘nu ƀôh đei tơdrŭt hơ piĕt.Kơđôp ti ưh kơ gơh, jơ̆ng ti tưk jur ưh kơ gơh. Găh pơma sa, bơngai jĭ pơma kơ blŏl, hơrăk. Jơnăr đei jĭ đa ƀơ̆t tŏk bŏk ƀĭch tep dăh mă hăm bơngai pham blŭh tơ̆ ‘ngok gô đei ƀôh jĭ ưh kơ ê hloh, pơm pơ vĭnh, hơving măt, jĭ kơ̆l, măt cheh breh, dơ̆ng vưng vưch, ƀônh kơ pơ̆k. ‘Noh jĭ dôm tơdrong jĭ ƀônh kơ chă ƀôh.”

Pham blŭh tơ̆ ‘ngok ‘noh tơdrong pham tŏk tơ̆ ‘ngok đei pơgăn ưh kơ ê. Đei 2 kơ loăi pơ̆k ‘noh pham blŭh tơ̆ ‘ngok păng lĕch pham ‘ngok. Pơđĭ 2 kơloăi âu tă kơ đei ƀôh ưh kơ ê ngăl. Tơdăh pŭn đei dŏng hơrih, bơngai jĭ oei đei hơmơt lơ ƀơm dôm tơdrong jĭ krê hơmơt nhen: ưh kơ gan băt tơdrong, ưh kơ gơh yak vih vơ̆t, mơmat lơ̆m tơdrong pơma dăh mă loăn, ưh kơ ‘lơ̆ng găh đon tơchĕng. Tơdrong jĭ dêh dăh mă lăp ai pơ mơ̆ng lơ̆m kơ sô̆ pham ‘ngok đei lôch hê̆. Pơ̆k kŭm jing tơdrong tơm pơm lôch dơ̆ng mă 3 đơ̆ng rŏng jĭ plei nuih păng ung thư lơ̆m jơ̆p plei teh, dơ̆ng hơdrol găh jo jăn tơ̆ bơngai ‘lŏ, jĭ tơdrong răm tih ăn bơngai jĭ păng ŭnh hnam bơngai jĭ, jing pŭ trăp mŭk drăm ăn đĭ đăng lơ̆m tơpôl. Mă lei, hrei ‘nâu oei đei lơ bơngai tam mă hlôh găh tơdrong jĭ đơ̆ng pơ̆k dăh mă pơm pơ hơi hăm jơhngơm pran, mă đơ̆ng hơkâu đei tơdrong jĭ đơ̆ng hơdrol mă lei ưh kơ vei lăng jơhngơ̆m pran hơnơ̆ng, ưh kơ iŏk yua trong tang găn jĭ kơna kơ sô̆ bơngai đei pơ̆k đơ̆ng pham tŏk roi ‘năr roi tŏk păng tŏk bŏk đei ƀôh tơ̆ bơngai mơ lôh. Lơ bơngai ưh kơ lăng băt hrôih dôm tơdrong jĭ pơ̆k đơ̆ng pham tŏk kơna truh tơ̆ hnam pơgang klui, pơm ăn jĭ dêh păng lôch lơ.

Bơngai jĭ P.T.C (85 sơnăm) oei tơ̆ xăh Ea Kuăng, apŭng Krông Pắc ‘noh jĭ 1 bơngai ƀôh hơdăh. Hơdrol ‘noh, ƀok C. đei yuh, jĭ kơ̆l, mưh sa ‘noh hăk hloi. 2,3 năr đơ̆ng rŏng, ŭnh hnam mă ba ƀok năm tơ̆ Hnam pơgang apŭng Krông Pắc hơmet, đơ̆ng rŏng ‘noh chơ tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên. Tơ̆ âu, ƀok C. đei hơlen lăng đei pơ̆k đơ̆ng pham tŏk. Ŭnh hnam bơngai jĭ tơroi:

 “Tơ̆ hnam ƀok đei yuh păng jĭ kơ̆l, sŏng sa hăk đĭ. Truh tơ̆ hnam pơgang apŭng ƀok đei athei phĭn CT păng ƀak si hơlen lăng ƀok đei pham bluh tơ̆ ‘ngok kơna ăn chơ ba truh tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.”

Bơngai jĭ nai ‘noh Đ.H (77 sơnăm) oei tơ̆ xăh Hòa Khánh, pơlei tơm Buôn Ma Thuột. Ưh kơ ê ƀok mơ ơ̆ mơ ă, pơma ưh kơ gơh đang ‘noh pơ̆k. Ƀơ̆t chơ ba năm hơmet tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ‘noh ŭnh hnam ‘nao đei ƀak si tơroi ƀok đei jĭ pham tŏk, tơdrong tơm pơm ăn jĭ ‘noh yua đơ̆ng bơngai jĭ đei tơdrong jĭ đơ̆ng hơdrol huyết áp tŏk, jĭ plei nuih mă lei ưh kơ vei lăng. Ƀak si Trần Xuân Nhã – Khoa hơmet bơngai kră jĭ, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, tơbăt dơ̆ng:

“Bơngai jĭ âu ƀơ̆t mơ̆t tơ̆ hnam pơgang ưh kơ hơdơ̆r, ‘nao ƀĭch tơ̆ hnam pơgang bơngai jĭ ưh kơ băt kiơ, krao, apĭnh ưh pă băt bơih, lăp oei pă mơn mưh bơ̆n gơ goch, jĭ, kơ sep bơngai jĭ oei băt kơ jĭ. Đơ̆ng rŏng kơ ƀĭch tơ̆ hnam pơgang, bơngai jĭ đei phĭn CT hloi. Hơlen lăng đei ƀôh bơngai jĭ đei pham bluh tơ̆ ‘ngok păng ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ lơ̆m ‘ngok jing bơngai jĭ  ưh kơ hơdơ̆r kiơ. Truh dang ei khoa hlôi hơmet bơngai jĭ đei 6 năr ‘noh bơngai jĭ đei păi ƀiơ̆ tŏ sĕt, tam mă lơ. ‘Ngoăih kơ ‘noh bơngai jĭ kŭm oei đei ƀôh dơ̆ng  lơ tơdrong jĭ krê hơmơt nai, nhen jĭ tơsoh ăl, đei ƀôh pơ chŭng pham păng lĕch pham ‘ngok tam mă đei dă ƀiơ̆. Dang ei đe ƀak si tŏk bŏk hơdrin đĭ jơhngơ̆m hơmet ăn bơngai jĭ."

Kiơ̆ kơ ƀak si Trần Xuân Nhã, bơngai jĭ huyết áp tŏk đei lăng ‘noh jĭ tơdrong jĭ tôch kơ krê hơmơt hăm bơngai kră yua kơ đe sư athei huch pơgang đĭ chăl arih păng pơvei pơgang vă vei kơ sô̆ huyết áp sơđơ̆ng. Mưh ưh kơ đei hơmet dăh mă ưh kơ pơm kiơ̆ hơmet, hơmet ưh kơ hơnơ̆ng ‘noh huyết áp tŏk gô pơm ăn dôm hơnih nai lơ̆m hơkâu đei ưh kơ ‘lơ̆ng, lơ̆m noh ưh kơ ‘lơ̆ng ‘ngok, hơnhăk truh pơ̆k ‘noh tơdrong đa tơƀơ̆p hloh. ‘Ngoăih kơ ‘noh, tơdrong jĭ plei nuih kŭm jing 1 lơ̆m dôm tơdrong tơm pơm ăn pơ̆k, đa tơƀơ̆p hloh ‘noh jĭ jĭ plei nuih tơteh hrĕnh, kơchĭl trong hoan hơnhăk truh pham jur tŏk đei pơchăh pơm ăn pham tŏk ưh kơ tom, đunh năr gô hơnhăk truh pơ̆k. Ƀak si Trần Xuân Nhã tơtă mưh tơƀơ̆p bơngai jĭ đei ƀôh pơ̆k đơ̆ng pham tŏk, dôm bơngai jum dăr ưh kơ gơh hơmet kơdih mă kăl tơtĕnh ba bơngai jĭ truh tơ̆ hnam pơgang roi hrôih roi ‘lơ̆ng. Tơdrong chă hơmet kơdih glăi trong gô pơm ăn jĭ roi dêh hloh.

Vă tang găn hơmơt kơ pơ̆k đơ̆ng pham tŏk, dôm bơngai kră athei năm khăm hơnơ̆ng vă chă ƀôh hrôih, hŭt lê̆ dôm tơdrong tơm hơmơt kơ pơm ăn jĭ. Mă loi ‘noh, hăm dôm grŭp bơngai et hơ̆t, et ƀier hơlăk, yua kơ kơ chơ̆t pơm ranh, bơngai đei tơdrong jĭ hơdrol nhen jĭ plei nuih, huyết áp, hơyô sĭk kăl kơ năm hơdrol 2 hơyak, vă khan athei hơnơ̆ng khăm jĭ, huch pơgang kiơ̆ ƀlep nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀak si, vei lăng trong pham, huyết áp.

Dôm tơdrong glăi mưh hơmet ăn bơngai pơ̆k đơ̆ng pham tŏk

Pơ̆k đơ̆ng pham tŏk ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ tôch krê hơmơt, pơm ăn lơ bơngai lôch răm. Vă rim bơngai pơ̆k tơdăh pŭn ai huei kơ lôch ‘nŏh pŭ lơ tơdrong trăp trĭn găh jơhngâm pran. Mưh pơ̆k yoa pham tŏk, bơngai lơ̆m hnam athei jăh chơ ba tơ̆ hnam pơgang mă hrôih vă gơ̆h dŏng arih ăn bơngai pơ̆k. Tơdrong hơmet blŭng a ưh kơ trŏ gô pơm ăn bơngai jĭ roi dêh hlŏh dơ̆ng. Vă băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong ‘nâu, Ƀak si Trần Xuân Nhã, Khoa hơmet jĭ ăn bơngai kră, Hnam pơgang Đa khoa tơroi Tây Nguyên, đei 1,2 nơ̆r tơroi găh dôm tơdrong kăl kơ băt tơ̆ hơla âu:

- Khei ‘năr âu ki, lơ bơngai roi tơƀôh trong dŏng hơmet ăn bơngai pơ̆k đơ̆ng pham tŏk, lơ hlŏh jĭ iŏk jrŭm ƀet păng pĕt tơlĕch pham ƀât 10 tŏ hơ nglou ti. Trong hơmet thoi âu hăm trŏ ưh ƀak si?

- Ƀak si Trần Xuân Nhã: Lơ bơngai oei hơmet ưh kơ trŏ hăm bơngai pơ̆k đơ̆ng pham tŏk tơ̆ hnam. Đe ƀak si hơnơ̆ng tơƀôh bơngai lơ̆m hnam ƀet ƀât kơ̆l hơ ‘nglou ti vă pham lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Tơdrong ƀet tơlĕch pham ƀât hơ ‘nglou ti âu pơm ăn đe ƀak si tôch mơmat vă khăm băt bơngai jĭ yoa pham blŭh lơ̆m plei nuih dăh mă pham tŏk tơ̆ ‘ngok. Mưh ƀet tươlĕch pham ƀât hơ ‘nglou ti sư pơm ăn bơngai jĭ lĕch pham mă lei ưh đei yoa kiơ. Hăm 1,2 ‘nu bơngai sư jing ưh kơbăt bơngai jĭ hăm đei pham krăl tơ̆ hnam dăh mă ưh. Ƀât lăp đei bơngai jĭ pham lĕch hơnơ̆ng, ưh gơ̆h chĭt găn. Tơdrong ƀet tơlĕch pham ƀât hơ ‘nglou ti ưh gơ̆h hơmet tơdrong jĭ kiơ mă oei pơm tơlĕch lơ tơdrong jĭ nai dơ̆ng.

Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh bơngai chă răt, huch pơgang kơdih tơ̆ hnam. Đei mĭnh kơsô̆ bơngai mưh chơ năm tơ̆ hnam pơgang bơngai jĭ đĭ huch bơ̆n pơgang kơdih bơih. Mưh răt huch pơgang ưh kơ trŏ, pơtih gia bơngai jĭ pham tŏk tơ̆ ‘ngok, mưh huch pơgang kơdih sư pơm ăn pham lĕch roi dêh, bơngai jĭ jing ưh hơdơ̆r, hơmet tôch mơmat. Pơtih gia bơngai jĭ pơ̆k ưh hơdơ̆r mưh hơmet athei tăh đing, bŏk ƀât hơlŏng vă ăn bơngai jĭ dui jơhngâm hăm kơmăy. Tơdrong ‘nâu yoa unh hnam pơm tơhiong lê̆ tơdrong ‘lơ̆ng vă gơh dŏng arih ăn bơngai lơ̆m hnam. Kơna khul jang pơgang nhôn tôch hơmĕng, bơngai yơ răp mơ̆ng tơdrong tơroi ‘nâu athei lê̆ chă hơmet, răt pơgang kơdih vă tơhuch ăn bơngai pơ̆k.

Mă 2 ‘nŏh chă tơmam suĕng ƀet ƀât kơ̆l hơ ‘nglou ti. Kăl đei nơ̆r roi tơƀôh đơ̆ng bơngai jang pơgang, hlôh vao găh jang pơgang, ‘lơ̆ng hlŏh kơplăh “jơ măih” rim bơngai athei chơ ba bơngai jĭ năm tơ̆ hnam pơgang roi hrôih roi ‘lơ̆ng vă gơ̆h dŏng bơngai jĭ, lê̆ chă pơm dôm tơdrong ưh trŏ khoa hŏk.

Nhôn hlôi iŏk hơmet ăn 1 ‘nu bơngai jĭ pơ̆k, pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok, bơngai lơ̆m hnam ƀet tơlĕch pham ƀât 10 tŏ hơ ‘nglou ti. Mưh truh tơ̆ hnam pơgang pham ưh đei krăl, pham lĕch djrông drjang mă đơ̆ng hlôi đei iŏk pham truyên ăn bơngai jĭ bơih ră mă lei pham oei ưh kơ krăl, mă hơtuch bơngai jĭ âu jing lôch.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r tơtă kiơ vă gơ̆h kơchăng hăm pham tŏk tơ̆ ‘ngok ưh?

- Ƀak si Trần Xuân Nhã: Bơ̆n athei lăng hơlen yoa kiơ vă gơ̆h đei trong hơmet. Dôm bơngai huyêt ap tŏk ‘nŏh lê̆ gan xa tăng ƀŏh, athei pơtâp hơkâu jăp mă hơnơ̆ng. Lê̆ gan et tơdrô ƀier, xa ‘nhĕm rơmă lơ, athei xa tơmam xa rơgŏh ‘lơ̆ng. Tơplih ming tơdrong juăt sŏng xa ‘nŏh tôch gĭt kăl. Mă loi ‘nŏh athei hơnơ̆ng năm khăm hơlen jơhngâm pran kiơ̆ khei, khăm hơlen tôm tơdrong jĭ găh plei nuih, kơlih yoa tơdrong jĭ ƀơm truh tơ̆ plei nuih đa đei dar deh, ưh đei băt hrôih kơna athei khăm mă hơlen vă băt. Hrei ‘nâu tơdrong khăm hơlen vă gơ̆h băt tơdrong jĭ ‘nŏh tôch gĭt kăl. Pơtih gia jĭ găh plei nuih nhen, plei nuih ưh jăng, rơmơ̆n ‘nŏh bơngai jĭ athei răt ƀao hiêm y tê̆ vă gơ̆h khăm hơlen hơnơ̆ng mă đơ̆ng jơhngâm pran kơdih kâu ưh đei ƀôh tơdỏng kiơ hlich krê ră. 

- Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hlôi roi tơƀôh dôm tơdrong kăl âu hơ.