Jĭ plei lĕn hư ‘nŏh jĭ jăl mă hơtuch kơ tơdrong jĭ plei lĕn. Jĭ plei lĕn jăl hơtuch ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ tôch dêh, tơdrong jĭ ‘nâu ưh đei ƀôh hơdăh tơ̆ yăn âu, tôch pơmat tat vă băt păng hơmet hrôih, jing băt jĭ klui păng hơmet ưh đei tom kơna tơdrong hơmet jĭ jing ưh gan đei yoa, sơnăm arih roi jur. Đei 3 tơdrong tơm pơm tơlĕch jĭ plei lĕn hư, ‘nŏh yoa jĭ hơyô đak sĭk, huyêt ap tŏk păng jĭ plei lĕn.

Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, tơ̆ Việt Nam, kơsô̆ bơngai jĭ plei lĕn hư jăl mă hơtuch athei kơdâu hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy dang 800.000 ‘nu. Dang ei, jên hơmet ăn dôm bơngai jĭ plei lĕn hư tŏk truh 14 triu 1 khei, tam mă jô̆ truh jên bơngai jĭ tơlĕch kơdih dơ̆ng. Hrei ‘nâu, hlŏng pham păng tơgep plei lĕn ‘nŏh jĭ 2 trong kăl hlŏh mưh hơmet jĭ plei lĕn jăl hơtuch. Lơ̆m nŏh đei ƀôh lơ ‘nŏh hlŏng pham.

Jĭ hơyô đak sĭk ƀơm kơnê̆ truh tơ̆ plei lĕn hlŏh 7 sơnăm ‘nâu, hơnơ̆ng 3 vât 1 giĕng, ƀok H.Đ.S (oei tơ̆ apŭng Cư M’gar, dêh char Dak Lak) hao gre ƀuyt năm tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên vă hlŏng pham. Kiơ̆ ƀok H.Đ.S, ƀât đei jĭ hơyô đak sĭk, yoa dêh hnang pơngơ̆t ăn jơhngâm pran kơdih kơna kơtơ̆ng đe tơroi tơ̆ yơ đei tĕch pơgang hơmet klăih jĭ ‘nŏh ƀok năm răt pơgang tơ̆ nŏh brŏk huch. Đei ‘măng kơtơ̆ng đe tơroi đei ƀok thây pơgang tơ̆ Đà Nẵng tĕch pơgang hơmet klăih jĭ, ƀok răt, huch đei 7 tơpu pơgang ‘nŏh plei lĕn rơmơ̆n, jing hư. Đơ̆ng rŏng kơplei lĕn hư jơhngâm pran ƀok jing ưh jăng ‘năi, măt ưh kơbang, ưh pă kĕ jang kiơ bơih.

“Inh jĭ plei lĕn hư truh dang ei đĭ 7 sơnăm bơih, jơhngâm pran jur hlŏh 50 - 70%, ưh pă jăng kiơ, jang kiơ kŭm kơgơ̆h, brŏk tơ̆ hnam sŏng xa đang ngôi đĕch, pă gơ̆h jang kiơ. Năr năm hlŏng pham inh ‘nŏh 1 giĕng 3 vât, ƀât năr 1, năr 3 păng năr 5. Inh năm hlŏng pham đei 7 sơnăm ‘nâu bơih. Mưh lai yơ inh ưh đei năm hlŏng pham ‘nŏh dui jơhngâm tôch mơmat, ưh kĕ chĭu yă kiơ, athei ơ̆t por, lê̆ gan nhă đak vă da ƀiơ̆ jĭ. Hŭt 1 hŭt oei huei, 2 vât hŭt hlŏng pham ‘nŏh ưh kĕ ĕnh ôh, lơ̆m hơkâu jĭ iung, đơ đik, ưh kĕ ĕnh ôh kơna athei năm hlŏng pham hơnơ̆ng”.

Mưh đei jĭ plei hư, lơ bơngai jĭ tôch hli, hiơ̆k pơngơ̆t păng chă rim trong vă hơmet. Mă lei yoa hơmet ưh kơ trŏ đơ̆ng chă huch pơgang kiơ̆ nơ̆r đe tơroi, ưh đei hlŏng pham tơtom pơm ăn lơ bơngai jĭ jing “hiong jên, mă lei jĭ ‘nŏh ưh kơklăih”. Bơngai jĭ S.N.N (oei tơ̆ apŭng Ea Kar, dêh char Đắk Lắk) ‘nŏh jĭ 1 pơtih gia. Đei jĭ hlŏh 10 sơnăm, adrol sơ̆, ƀât ‘nao đei jĭ, yă chă tôm trong hơmet, hăm đon hơmĕng gơ̆h hơmet klăih jĭ. Kơtơ̆ng tơ̆ yơ đe tĕch pơgang gơ̆h hơmet klăih jĭ plei lĕn hư ‘nŏh yă năm răt, huch. Hiong kơbăt dôm yơ jên păng jơnăr ră mă lei jơhngâm pran yă roi đunh roi ưh jăng, plei lĕn roi đunh roi rơmơ̆n, athei chơ hơmet tơ̆ hnam pơgang hloi păng kơdâu hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy. Bơngai jĭ S.N.N tơroi:

“Inh năm hơmet tơ̆ lơ anih bơih mă lei jĭ ưh đei da ƀiơ̆ kiơ, tơ̆ yơ kơtơ̆ng đe tơroi đei pơgang sĭt ‘nŏh inh năm hơmet mă lei jĭ oei hơnơ̆ng ưh đei klăih kiơ păng athei  hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy dơ̆ng, tôch kơhuach. Blŭng a ưh đei tơchĕng truh kơdih kâu đei jĭ plei lĕn ôh, truh năm khăm tơ̆ hnam pơgang ‘nŏh đĭ mât lơ̆m khei ‘năr jăl hơtuch bơih. Mưh băt jĭ yoa unh hnam ưh ‘mĕh kơdâu hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy, gô lăng tơ̆ ‘ngoăih đei trong hơmet yơ ‘lơ̆ng ‘nŏh hơmet, mă lei năm tơ̆ lơ tơring, lơ anih ưh đei anih yơ hơmet jĭ da ƀiơ̆ ƀiơ̆, mă hơtuch athei hlŏng pham đĕch. Adrol ki inh tôch bek, 7 jĭt dôm 80 kĭ mă lei yoa jĭ plei lĕn dang ei pă hlŏh 55 kĭ đĕch”.

Hrei ‘nâu, tơ̆ dêh char Dak Lak đei dang hlŏh 400 ‘nu bơngai jĭ oei kơdâu hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy. Yoa bơngai jĭ lơ dêh hnang, kơsô̆ kơmăy hlŏng pham tŏ sĕt, ưh đei pơm lăp hăm tơdrong ‘mĕh vă đơ̆ng bơngai jĭ kơna kŭm đei lơ bơngai jĭ năm hơmet tơ̆ hnam pơgang kơpal. Kơsô̆ bơngai jĭ plei lĕn hư athei kơdâu hlŏng pham hăm plei lĕn kơmăy roi đunh roi lơ, iŏk đei dang 10% lơ̆m kơsô̆ kon pơlei.

Jĭ plei lĕn đa đei dar dĕh, ưh kơbăt kiơ, jĭ đa pơm tơlĕch lơ tơdrong krê, pơm tơjur sơnăm arih, mă loi hăm 3 grŭp bơngai ƀônh đei jĭ ‘nŏh jĭ bơngai jĭ hơyô đak sĭk, jĭ huyêt ap tŏk păng bơngai lơ̆m hnam đei bơngai jĭ plei lĕn. Dôm bơngai âu athei hơnơ̆ng khăm hơlen rim khei păng adrin hơmet jĭ mă hrôih vă huei pơm tơlĕch tơdrong krê hơmơt lơ̆m plei lĕn. Tơdrong băt păng hơmet jĭ hrôih gô tơgŭm găn ƀiơ̆ jĭ iung ranh, lơ bơngai jĭ gơ̆h arih xa sot dơ̆ng lơ sơnăm. Tơdrong kăl ‘nŏh athei khăm hơlen hrôih, hơmet jĭ roi hrôih roi ‘lơ̆ng vă gơ̆h găn ƀiơ̆ dôm tơdrong răm ưh ‘lơ̆ng hăm plei lĕn.      

Plei lĕn hư ‘noh jĭ tơdrong jĭ krê hơmơt, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m jăn bơngai jĭ. Jơ apĭnh tơ̆ hơ lâu hăm Ƀak si  CKI Hoàng Thị Thủy Tiên – Khoa chă jơhngơ̆m - tang găn pơnhŭl Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên gô tơgop tơgŭm kon pơlei hlôh rơđăh găh tơdrong jĭ ‘nâu kŭm nhen băt  trong vei lăng jơhngơ̆m jăn mưh đei jĭ.

-  Mă hơdrol, apĭnh ƀak si tơ roi tơdrong jang đơ̆ng plei lĕn, păng mưh jĭ plei lĕn hư tơdăh bơngai jĭ ưh kơ hlŏng pham hơnơ̆ng gô pơm ăn dôm tơdrong krê hơmơt thoi yơ ?

Ƀak si Thủy Tiên: «Tơdrong jang tơm đơ̆ng plei lĕn ‘noh tơlĕch dôm kơ chơ̆t pơnhŭl pơrăm, dôm tơmam tơplih đơ̆ng hơkâu lĕch tơ̆ ‘ngoăih, hơmet ming tơdrong hơtŏ axit bazơ, hơmet ming huyết áp. ‘Ngoăih kơ ‘noh plei lĕn oei đei tơdrong jang pơm pham, pơm hơtŏ tơplih kơ ting, kơna mưh đei jĭ plei lĕn gô klăih song pơm 4 khei ‘năr : Đơ̆ng khei ‘năr 1 truh khei ‘ năr 4 bơngai jĭ gô đei hơmet nội khoa hăm pơvei pơgang păng trong sŏng sa lăp. Oei truh khei ‘năr hơtuch ‘noh khei ‘năr dêh hloh đơ̆ng jĭ ‘noh bơngai jĭ kăl athei hơmet tơplih plei lĕn. Tơdăh ưh kơđei hơmet tơplih plei lĕn ‘noh bơngai jĭ gô đei dôm tơdrong jĭ nhen lap rơmơ̆n, ưh kơ ‘meh sŏng sa, ƀơ ƀlut, hăk. Dêh hloh dơ̆ng, bơngai jĭ gô gơ̆ hơkâu, ưh kơ hơdơ̆r, ưh kơ ‘lơ̆ng lơ̆m hơkâu, plei nuih tơteh hrĕnh, plei nuih ưh kơ tơteh, đak lơ dêh hnang, pơ ‘ngeh tơ soh, dui jơhngơ̆m mơmat ».

 - Ƀak si ăi, bơngai jĭ kơdâu plei lĕnh pơm kơ dih gô tơƀơ̆p dôm tơdrong jĭ kiơ, păng dôm bơngai jĭ kăl kơ pơm kiơ vă veh ver kơ đei dôm tơdrong jĭ ‘nâu ?

Ƀak si Hoàng Thị Thủy Tiên: « Mưh kơdâu plei lĕn pơm kơ dih, bơngai jĭ gô đei ƀôh dôm tơdrong jĭ nhen: tơ jur huyết áp, tơ jur trong pham, plei pôih tŏk, jĭ kơ̆l, ‘meh hăk, yuh. Vă veh ver dôm tơdrong jĭ âu bơngai jĭ kăl kơ găn ƀiơ̆ tŏk kĭ dêh hnang đơ̆ng dôm ‘măng kơ dâu plei lĕn. Mă hơdăh 1 năr bơngai jĭ ưh kơ gơh tŏk hloh 1 kĭ hăm trong ‘nĕ kơgan nhă đak, ‘nĕ sa ƀoh lơ rim năr vă pơvei kơ sô̆ huyết áp sơđơ̆ng. Mă loi ‘noh tŏk bŏk 2 năr bơngai jĭ ưh kơ gơh kơdâu plei lĕn ‘noh ‘nĕ kơ sa lơ kali. Bơngai jĭ kăl athei kơdâu plei lĕn tôm jơ, tôm kơ liêu, veh ver hŭt jơ kơ dâu plei lĕn, ‘nĕ kơ sa mưh kơ plăh hlŏng pham. »

 -Bơngai jĭ tŏk bŏk kơdâu plei lĕn pơm kơ dih hơnơ̆ng mă hŭt lê̆ kơdâu plei lĕn gô hơnhăk truh tơdrong răm yă kơ, hă ƀak si ?

Ƀak si Hoàng Thị  Thủy Tiên: « Bơngai jĭ tŏk bŏk kơdâu plei lĕnh pơm kơ dih mă hŭt lê̆ kơdâu plei lĕnh ‘noh gô đei dôm tơdrong răm tôch kơ tang nhen: bơngai jĭ gô đei đak lơ dêh hnang, dêh ‘noh bơngai jĭ gô đei pơ ‘ngeh tơ soh, dui jơ hngơ̆m ưh kơ gơh, tŏk kali pham, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh plei nuih tơ teh. Bơngai jĭ tơƀơ̆p dôm tơdrong jĭ nai nhen ưh kơ hơdơ̆r, gơ̆ hơ kâu, lĕch pham trong chă hơ yô, chă pơ yơ̆ng, păng dôm tơdrong jĭ nai tơ hli truh hơkâu jăn tơdăh bơngai jĭ chă hŭt kơ dih năr kơ dâu plei lĕn ».

- Ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho tơtă kiơ hăm dôm bơngai jĭ kơ dâu plei lĕn ưh?

Ƀak si Hoàng Thị Thủy Tiên: « Găh trong sŏng sa, bơngai jĭ kăl lơ vei sơđơ̆ng tôm tơmam sa, tôm dôm kơ loăi kơ chơ̆t bek vă ‘mong dơ̆ng tơmam hlôi hiong mưh kơ dâu plei lĕn pơm kơ dih. ‘Nĕ kơgan nhă đak lơ, găn ƀiơ̆ tŏk kĭ dêh hnang, sa ƀoh lăp ai. Lơ̆m tơdrong sŏng sa, ưh kơ sa hloh  5 gam ƀoh 1 năr. Tơdăh 2 năr ưh kơ đei kơ dâu plei lĕn ‘noh athei rơih iŏk tơmam sa ưh kơ đei lơ kali, păng kăl kơ huch pơgang huyết áp tôm kiơ̆ hla ar chih pơgang đơ̆ng ƀak si. ‘Ngoăih kơ ‘noh bơngai jĭ kăl athei băt trong vei lăng trong hoan pham vă kơ dâu plei lĕn pơtih gia nhen ‘nĕ kơ ƀet trong hoan, ưh kơ gơh pơ tŏ huyết áp tơ̆ trong hoan pham, tơ̆ ti kơdâu plei lĕn, hơdai hăm athei vei rơgoh ti mă ‘yâu, ‘nĕ kơ hơgơn ti, ‘nĕ kơ chĕp trăp tơ̆ ti kơ dâu plei lĕn vă vei sơđơ̆ng trong hoan pham ro ‘lơ̆ng ».

 Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!