Kiơ̆ kơ ƀak si Nguyễn Ngọc Hoàng – Kơdră Khoa hơmet jĭ plei lĕn, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên: Tơmo lơ̆m plei lĕn ‘noh tơdrong jĭ đa tơƀơ̆p dơ̆ng mă 3 lơ̆m tơdrong jĭ trong chă hơyô, đơ̆ng rŏng kơ jĭ trong chă hơyô păng tơdrong jĭ trong chă hơyô tơ̆ drŏ nglo. Kơsô̆ đei ƀôh jĭ dang 20-30% tơ plih kiơ̆ rim tơring, teh, hơyuh tŏ ‘mi kial, hơdrĕch hơdrŭng, trong sŏng sa păng đei đơ̆ng mĕ ƀă yă ƀok đei jĭ hơdrol. Tơ̆ Đắk Lắk, tơmo lơ̆m plei đei 60% - 70% kơsô̆ bơngai jĭ hơmet lơ̆m Khoa hơmet jĭ plei lĕn.

Hrei ‘nâu, tơdrong joăt chă răt kơdih pơgang hơmet, huch dôm kơ loăi tơmam pơm tơhach tơmo đei roi tơƀôh lơ̆m mạng tơpôl dăh mă huch pơgang hla ‘long yua đơ̆ng chă tơtơ̆ng tơroi băl vă hơmet jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn oei đei ƀôh. ‘Noh kŭm jing tơdrong pơm ăn 60% bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn truh tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ƀơ̆t đĭ đei mong đak lơ̆m plei lĕn, hư plei lĕn.

Bơngai jĭ Tô Thị Yến, 58 sơnăm, oei tơ̆ xăh Ea Kly, apŭng Krông Pắc đei jĭ klak tơ̆ hơla, yuh dêh. Đơ̆ng rŏng ‘noh, ŭnh hnam chă răt hơdih pơgang brŏk huch, chuên hloi sirôm 3 năr ‘noh jĭ klak roi năr roi dêh, 2 păh jơ̆ng, 2 păh ti pơ ôr păng klak pơpông, hơkar dreng drơt. Bơngai jĭ đei chơ truh tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ƀơ̆t dui jơhngơ̆m mơmat, hư plei lĕn, yuh, lap, pơchŭng pham. Ƀlă kơ ‘noh bơngai jĭ pơm hloi dôm tơdrong hơlen lăng kăl păng đei băt jĭ tơmo 2 păh pơm kơchĭl trong chă hơyô, plei lĕn đei đak đuh, hư plei lĕn.

Ƀok Nguyễn Công Thuận (bơngai ŭnh hnam bơngai jĭ Yến) – Xăh Ea Kly, apŭng Krông Pắc, dêh char Đắk Lắk, tơroi: “Jĭ đei ƀôh tôch kơ hrĕnh ưh kơ tom băt, yua kơ tơ̆ hnam ưh kơ đei tơdrong jĭ kiơ, năm tơ̆ hnam pơgang 3 năr ‘noh tŏk pơ ôr, tơplih kơmâu nhen kơmưt, klak pơ pông. Tôch kơ pŭn đei đe ƀak si dŏng hơmet ‘lơ ‘lŏ, hơ kăn ĭnh hoei pă hơmơt, dang ei đĭ băt prăih bơih, gơh pơma, gơh sa. Ŭnh hnam nhôn bơnê kơ đe y ƀak si kơ hnam pơgang.”

Tơroi găh tơdrong jĭ kơ yă Tô Thị Yến, ƀak si Nguyễn Ngọc Hoàng, Kơdră Khoa hơmet jĭ plei lĕn, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơbăt: “Bơngai ‘nâu mơ̆t tơ̆ hnam pơgang đei ƀôh hư plei lĕn hai đei ƀôh pơchŭng pham hai. Kơna đei 2 tơdrong, mă mônh hơmet pơchŭng, tơdrong mă 2 ‘noh pơm liơ pơklaih tơdrong kơchĭl đak đuh ‘noh. Mă  lei bơngai jĭ âu năm răih ‘noh ưh kơ đei jơhngơ̆m jăng, bơngai jĭ tôch kơ rơmơ̆n, dui jơhngơ̆m mơmat, hư plei lĕn, hơkâu đei jĭ plei nuih hloi kơna tơdrong mă blŭng nhôn gô hơmet pơrang păng yua kháng sinh kiơ̆ kháng sinh đồ păng yua kháng sinh ƀlep ‘noh kơ sô̆ pơrang gô tơ jur păng bơngai jĭ gô dă ƀiơ̆ kơ yuh, dă ƀiơ̆ kơ lap. Mă 2 tơ̆ bơngai jĭ âu athei tơlĕch ăn trong tah đing vă tơlĕch đak đuh đơ̆ng plei lĕn jur tơ̆ ƀŏng nôm ‘noh plei lĕn mă kĕ tơplih ‘lơ̆ng dar deh păng pơchŭng pham kŭm gô đei tơplih ‘lơ̆ng”.

Dôm bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn đei ƀôh tơdrong jĭ pơm hư tơ̆ plei lĕn nhen bơngai jĭ Y ưh kơ sĭ tŏ sĕt. Jô̆ păh lăp 1 năr Khoa hơmet jĭ plei lĕn sơng iŏk hơmet păng răih đơ̆ng 25 truh 30 ‘nu bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn, lơ̆m noh đei truh 60% bơngai jĭ truh tơ̆ hnam pơgang klui. Tơdrong năm tơ̆ hnam pơgang klui pơm ăn lơ tơdrong jĭ krê hơmơt, nhen; plei lĕn đei mong đak, hư plei lĕn, đei bơngai athei kăt hŭt plei lĕn dăh mă athei kơdâu plei lĕn....Tơdrong tơm pơm ăn bơngai jĭ năm tơ̆ hnam pơgang klui ‘noh jĭ yua đơ̆ng đei ƀôh tơdrong jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn ưh kơ rơđăh, lăp jĭ kơ ‘yĕng kơna lơ bơngai pơm pơ hơi dăh mă tơchĕng đei jĭ kơ dŭ rŏng, bŭk kơting rŏng păng hơmet dôm tơdrong jĭ âu mă ưh kơ đei năm hơlen lăng jơhngơ̆m pran. ‘Ngoăih kơ ‘noh, đei 1,2 ‘nu bơngai jĭ ƀơ̆t chă ƀôh đei jĭ tơmo plei lĕn mă lei ưh kơ pơm kiơ̆ nơ̆r athei đơ̆ng ƀak si mă chă răt kơ dih pơgang đei roi tơƀôh tơhach tơmo vă huch, dăh mă huch dôm kơloăi hla ‘long yua đơ̆ng rim bơngai chă tơroi băl tơdrong đei yua đơ̆ng sư... yua thoi noh lơ bơngai năm tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t jơhngơ̆m jăn đĭ tơplih kơ nê̆, nhen: ưh kơ kĕ, lap, ưh kơ măh pham, hơkar dreng drơt, dăh mă jĭ kơ̆l, hơving măt, hơkar ưh kơ ‘lơ̆ng, huêt ap tŏk, hư plei lĕn... dôm bơngai âu jơhngơ̆m jăn tôch kơ hơnat klăih hiôk.

Tơroi găh tơdrong tơm pơm ăn đei jĭ, ƀak si Nguyễn Ngọc Hoàng tơbăt: “Kiơ̆ đơ̆ng bơ̆jang păng tơchĕng hơlen ‘noh ƀôh Đắk Lắk jĭ dêh char đei tơdrong jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn lơ hloh tơ̆ tơring găh tu, tơring pơbăh păng tơring tŏk bŏk. Yua đơ̆ng jang chŭn mir, găh lơ ‘noh jang tơ̆ tŏ, đak pơ uh lĕch lơ mă kon pơlei ‘noh nhă đak tŏ sĕt. Lăp mưh hal kơ đak ‘noh mă nhă, mă gô mưh hal kơ đak ‘mơ̆i nhă ‘noh đak hơyô đĭ krăl, đơ̆ng noh ƀônh kơ pơm kơ toăl jing tơmo. ‘Ngoăih kơ ‘noh, yua đơ̆ng mĕ ƀă đei jĭ hơdrol, đei dôm hơioh đĭ đei tơmo dăh mă ŭnh hnam đei 2 truh 3 ‘nu đei tơmoi. Dôm bơngai ‘noh kăl kơ khăm păng hơmet hrôih vă hoei kơ đei ƀôh tơdrong jĭ nai. Bơngai bơngai đa sa klơm klak, ƀônh kơ pơm jing axit uric. Bơngai đa sa lơ kơ chơ̆t ‘iŭ, huch lơ dêh hnang đak kam, đak krô̆i kŭm ƀônh kơ pơm ăn tơmo lơ̆m plei lĕn. Bơngai đa nhă đak hla che hơnơ̆ng kŭm ƀônh kơ pơm ăn tơmo. Bơngai đa sa tăng ƀoh, ưh kơ gan pơtâp hơkâu jăn, klak tih kŭm ƀônh kơ đei tơmo....  Grŭp bơngai jĭ sơnăm kră đei pơ ‘ngeh tiền luyệt tuyến. Bơngai pơ ‘ngeh tiền liệt tuyến pơm kơ chĭl trong hơyô, pơm ăn jĭ, trong chă hơyô ưh pă tơ sĕr, đei jĭ păng pơm dôm hơnih kơ hrưih lơ̆m trong chă hơyô păng ro hơdrơ̆k đak hơyô đơ̆ng bŏng nôm tŏk tơ̆ kơ pal plei lĕn, pơm jing tơmo lơ̆m plei lĕn, pơm ăn hư plei lĕn.”

Vă tang găn jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn, rim ‘nu bơngai kăl kơ nhă đak ƀlep, tôm, ưh kơ gơh nhă lơ dêh hnang dăh mă tŏ sĕt dêh hang. Nhă đak ƀlep ‘noh đơ̆ng 2,5 truh 3 kơ lich 1 năr. Pơtih gia bơngai trăp đơ̆ng kơpal 50kĭ ‘noh nhă 3 kơ lich đak 1 năr, bơngai trăp hơla kơ 50kĭ ‘noh nhă 2,5 kơ lich đak 1 năr. Mă loi ‘noh ưh kơ gơh lê̆ hal kơđak mă nhă yua đak hơyô ƀônh kơ krăl mă athei nhă răh rai lơ̆m năr, nhă kơchăng vă hơkâu lai yơ kŭm đei đak lăp măh. Nhă đak ƀlep, tôm oei đei yua ăn đak hơ yô đei tơlĕch hơnơ̆ng đơ̆ng noh gô tơlĕch đĭ đăng đak krăl, ƀơ̆t lăp đei dôm tơmo iĕ mưh chă hơyô gô kiơ̆ trong đak hơyô lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Mưh đei jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn ưh kơ gơh răt kơdih pơgang hơmet mă athei năm tơ̆ hơnih jang pơgang vă khăm, roi tơƀôh păng đei trong hơmet lăp. Mơ̆ng kiơ̆ tơdrong jĭ, hơnih găr tơmo, tih iĕ, tơdrong jĭ hơdrol, sơnăm đơ̆ng bơngai jĭ ƀak si gô đei dôm nơ̆r pơtho hơdăh. Mưh tơmo iĕ ưh kơ đei athei răih, ƀak si gô hơmet jĭ, hơmet hơtŏk đak ro vă tŭn tơmo lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Mưh tơmo tih, ƀak si gô athei răih. Dang ei Hnam pơgang  Đa khoa tơring Tây Nguyên tŏk bŏk bơ̆jang dôm trong jang nhen: răih să, tơhach tơmo kiơ̆ trong chă hơ yô, tơhach tơmo kiơ̆ hơkar, tơ hach tơmo ‘ngoăih hơkâu... đĭ đăng trong hơmet âu adoi tơlĕch jang đei yua, hơtŏk ‘lơ̆ng tơdrong arih sa ăn bơngai jĭ.

Tơdrong krê hơmơt đơ̆ng jĭplei lĕn ‘nŏh tôch dêh mă lei oei đei lơ bơngai lăng pơhơi hăm tơdrong jĭ ‘nâu. Tơdrong pơma nuh hăm ƀak si Nguyễn Ngọc Hoàng – Kơdră vei lăng Khoa hơmet jĭ plei lĕn, Hnam pơgang Ƀak si pơtho tơƀôh trong vei lăng bơngai jĭ đơ̆ng rŏng kơ răih

- Ƀak si ăi, kơlih yoa kiơ mă dôm bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn đa năm khăm tơ̆ hnam pơgang ƀât mă jĭ đĭ ăl păng plei lĕn đĭ vă rơmơ̆n bơih hă?

-Ƀak si Hoàng: Bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn lơ bơngai năm hơmet tơ̆ hnam pơgang klui, yoa tơdrong jĭ ‘nâu sư đei đunh dar deh, lăp ƀôh jĭ kơ iĕng, rơgăh kơdŭ rŏng đech, lơ tơmo lơ̆m plei lĕn đei đunh truh dôm jĭt sơnăm mă lei ưh đei jĭ, bơngai jĭ lăng pơhơi, ưh kơ ê kơna ưh đei năm khăm, jing pơm ăn plei lĕn rơmơ̆n, jĭ dêh kơplăh âu đe pơtơm năm khăm. Ƀôh jĭ kơ iĕng ră mă lei ưh kơbăt, ngeh bơ̆n jĭ kơting jơla âu to kơna chă răt huch pơgang kơdih. Huch đang ƀôh pă đei jĭ bơih kơna bơngai jĭ lăng pơhơi ưh đei năm khăm. Kŭm đei bơngai mưh hơyô ‘nŏh jĭ, đe năm khăm, răt pơgang huch kơdih ‘năi. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, dôm tơdrong jĭ lơ̆m plei len đa đei dar dĕh, ưh đei jĭ dang ei dang ei hloi, mă lei sư phă tơ̆ plei lĕn, đĭng hơyô tôch dêh. Yoa ưh jăh đei bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn tih hlŏh kơ rơka răih dơ̆ng. Mă lei bơngai jĭ lăp ƀôh jĭ kơiĕng đĕch, gô truh jĭ iung ‘nŏh jĭ đĭ dêh bơih, ƀôh jơhngâm rơmơ̆n, lap ‘nŏh ‘nao năm khăm. Đei bơngai athei hlŏng pham hăm kơmăy, gô jơhngâm sơđơ̆ng ‘mơ̆i na gơ̆h răih. Lơ bơngai mưh năm khăm tơ̆ hnam pơgang jĭ đĭ dêh ngăl bơih, đei bơngai plei lĕn mong đak lơ kơ plăh âu đe ‘nao năm tơ̆ hnam pơgang. Lăp đei dang 20% bơngai jĭ băt păng hơmet hrôih.

- Dôm bơngai jĭ tơmo lơ̆m plei len, chă răt huch pơgang kơdih ‘nŏh krê hơmơt thoi yơ hă ƀak si?

-Ƀak si Hoàng: Đei lơ bơngai jĭ mưh năm tơ̆ hnam pơgang đa chă răt huch pơgang đơ̆ng rơh, hla ‘long, hơnơ̆ng tơchĕng huch vă tơmo hach mă lei hrei ‘nâu ưh đei pơgang kiơ gơ̆h pơm ăn tơmo hach, lơ bơngai kơtơ̆ng đe tơroi ‘nŏh lui kiơ̆ chă răt pơgang huch, hơmet kơdih. Đĭ đăng pơgang huch tơmât lơ̆m hơkâu đei tơlĕch hŭt kiơ̆ trong plei lĕn ngăl. Mưh plei lĕn đei jĭ tơmo, ƀơm ưh ‘lơ̆ng đơ̆ng tơmo bơih mă bơ̆n chă răt pơgang, huch kơdih sư roi pơm ăn plei lĕn jĭ dêh hlŏh dơ̆ng. Sư jing pơrăm truh tơ̆ plei lĕn. Tơdrong răt, rơ̆ pơgang đơ̆ng hla, rơh ‘long dăh mă tơmam chư̆k năng ưh đei kiơ̆ nơ̆r pơtho sư pơm ăn tơmo roi ƀônh tih, jĭ plei lĕn roi dêh.

- Ƀak si ăi, pơm thoi yơ vă tang găn jĭ tơmo lơ̆m plei lĕn?

-Ƀak si Hoàng: Tơtă ăn mih ma duch nă vă đei tơdrong arih xa ‘lơ̆ng, lơ̆m nŏh athei tơrĕk truh tơ̆ plei lĕn păng đĭ đăng tơdrong jĭ nai ‘nŏh athei nhă đak mă lăp, mă tôm. Nhă đak mă lăp ‘nŏh thoi yơ, ‘nŏh jĭ nhă tôm đơ̆ng 2,5 - 3 kơlich. Pơtih gia nhen bơngai jĭ trăp hlŏh 50kg ‘nŏh gơ̆h nhă 3 kơlich đak 1 năr, vă akhan đunh băl 2 jơ bơ̆n nhă đak 1 vât, 1 vât nhă đơ̆ng 200 - 150ml. Lê̆ gô ol ‘mơ̆i na nhă mă athei kơchăng nhă đak vă lai yơ lơ̆m hơkâu jăn bơ̆n kŭm đei tôm măh đak, lê̆ gan nhă đak lơ dêh hnang ‘năi. Pơtih gia 1 năr nhă 2,5 kơlich, nhă 3 vât đĭ hloi ‘nŏh jĭ tơdrong glăi. Athei nhă lơ vât, đơ̆ng pơgê truh sŏng xa kơmăng ‘nŏh đĭ đơ̆ng 2,5 - 3 kơlich đak. Thoi noh mă trŏ. Jơ nhă đak, dang đơ̆ng 2 - 2,5 jơ nhă 1 vât. Mă loi athei băt lê̆ gô ol ‘mơ̆i kơna nhă, yoa mưh ol kơ đak bơih ‘nŏh sư pơm ăn đak hơyô krăl. Mưh đak krăl ‘nŏh sư jing tơmo. Kơna nhă đak lơ sư pơm tơlĕch đak hơyô tơ̆ ‘ngoăih ‘lơ̆ng hơnơ̆ng, tơlĕch đĭ dôm kơchơ̆t kơnê̆, ƀât lăp lơ tơmo iơ iĕ kŭm lĕch kiơ̆ mưh bơ̆n chă hơyô. Mưh ƀôh nhen thoi đei jĭ, ‘nŏh jăh năm khăm hloi tơ̆ hnam pơgang vă gơ̆h hơmet trŏ. Oei hơmet thoi yơ ‘nŏh gô mơ̆ng đơ̆ng tơmo đei ƀât hơnih yơ, tih iĕ lơ liơ, đei tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu jăn thoi yơ păng sơnăm bơngai jĭ dang yơ mă đe ƀak si rơih trong hơmet ‘lơ̆ng hlŏh ăn bơngai jĭ./.

 -Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si roi tơbăt dôm tơdrong kăl âu hơ.