Kiơ̆ ƀak si Trần Thị Như Anh, tơ̆ khoa Măt, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, khoa đĭ khăm păng hơmet ăn hlŏh 7.000 ‘nu bơngai đei dôm tơdrong jĭ găh măt, lơ̆m nŏh lơ tơdrong jĭ pơm ăn măt jing ưh kơ bang, ‘nŏh jĭ: măt plim năng jê̆, hơtăih ưh bang, jĭ măt pluk, jĭ glocom, dôm tơdrong jĭ rơka lơ̆m măt, nhen jĭ măt ƀrê, pơkoih lơ̆m măt, dôm tơdrong jĭ ƀơm truh hơkâu jăn, nhen: jĭ măt đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk, jĭ măt đơ̆ng huyêt ap tŏk, dôm tơdrong jĭ yoa tŭl ƀơm tơ̆ măt. Dôm bơngai măt ưh kơ bang hmă hmă ‘nŏh jĭ dôm bơngai kơpal kơ 60 sơnăm păng đe hơ iŏh. Tơ̆ bơngai kơpal 60 sơnăm, măt ưh kơ bang yoa pluk, măt kul đei lơ hlŏh, oei tơ̆ đe hơ iŏh ‘nŏh yoa măt plim.

Ƀak si Trần Thị Như Anh tơroi: “Đĭ đăng tơdrong jĭ pơm ăn măt ưh kơbang hơnơ̆ng ƀơm ưh ‘lơ̆ng tơ̆ măt lăng kơ bơngai jĭ, pơm ăn bơngai jĭ năng ưh kơ rơđăh. Jĭ pơm ăn măt ưh bang ƀât lăp gơ̆h hơmet klăih, ƀât lăp ‘nŏh hơmet ưh kơ klăih hloi, jing măt ưh kơ bang truh ning mônh. Mưh măt ưh kơbang ‘nŏh ƀơm kơ nê̆ truh tơdrong arih xa kơ bơngai jĭ. Tơ̆ đe hơ iŏh, măt ưh kơbang ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong tih vơ̆, hlôh vao, jơhngâm đon, hơkâu jăn hloi…Oei hăm bơngai kră ‘nŏh ƀơm ưh ‘lơ̆ng tơdrong arih xa, bơ̆ jang kŭm nhen hŏk pơhrăm. Tơdăh dôm bơngai măt ưh kơbang ưh đei hơmet klăih yoa rơka jĭ dăh mă dôm tơdrong jĭ nai lơ̆m măt ‘nŏh sư ưh lăp ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơdrong arih kơ bơngai jĭ đĕch mă oei jĭ tơdrong pŭ trăp hăm unh hnam păng tơpôl dơ̆ng”. 

Tơ̆ đe hơiŏh, măt ưh kơ bang ƀât lăp, lăp đei tơ̆ 1 păh măt đĕch, hơiŏh oei pơm ngôi nhen hmă, mĕ ƀă ưh kơ băt kiơ, lăp klep truh năm khăm mă ưh ‘nŏh hơiŏh ưh kơbăt kiơ mưh pĕng ƀơm 1 păh măt, lăng ưh kơ bang ‘nŏh pơtơm băt đei jĭ măt ưh kơbang. Mưh đe hơ iŏh jĭ đei băt hrôih, hơmet hrôih ‘nŏh gơ̆h đŏh măt mĭl vă măt bang dơ̆ng, mă lei tơdăh băt klui, mă đơ̆ng đŏh măt mĭl ră mă lei măt ưh pă bang hơlơ̆k dơ̆ng bơih. Dôm bơngai âu măt ưh kơ bang truh ning mônh hloi. Oei hăm bơngai ‘lŏ, mưh măt ưh kơbang yoa pluk măt kul, tơdăh băt hrôih păng đei nơ̆r athei răih hơmet ‘nŏh, đơ̆ng rŏng kơ răih măt bang dơ̆ng. Hăm dôm bơngai băt klui, măt pă bang bơih, ưh pă băt hơdăh dăh mă măng mu ‘nŏh mă đơ̆ng đei răih hơmet măt kŭm pă đei bang ‘lơ̆ng bơih. 

Đunh kơ âu dang 4 khei, măt ƀok Bùi Văn Tính, 65 sơnăm, tơ̆ thĭ trơ̆n Ea T’Ling, apŭng Cư Jút, dêh char Đak Nông ƀôh măt ưh kơ bang, rim tơmam tơ̆ hơnăp ƀok gueu nhen tŭk măng klăm ngăl, lăp năng bang dang 2 m đĕch, hơtăih ƀiơ̆ ưh pă ƀôh kiơ kơna ƀok hăt hot năm tơ̆ Khoa Măt – Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên khăm. Tơ̆ âu, ƀak si khăm akhan, măt ƀok pluk kul athei jăh răih hloi vă gơ̆h lăng bang dơ̆ng. Ƀok Bùi Văn Tính ƀôh tôch kơ pŭn yoa kơdih kâu năm tơ̆ hnam pơgang khăm tơtom, ƀak si tơroi, đei bơngai jĭ, mă loi tơ̆ tơring hơtăih yăih hơnơ̆ng năm khăm tơ̆ hnam pơgang klui, kơplăh ‘nŏh jĭ đĭ dêh bơih, pă gơ̆h pơm ăn 2 păh măt jăng, hơdăh ‘lơ̆ng dơ̆ng bơih.

“Đunh kơ âu dang 3, 4 khei ưh băt yoa kiơ mă măt jing ưh kơ bang. Adrol kơ ‘nŏh đŏh măt mĭl oei lăng ƀôh, dang ei lăng nhen kơ ŭl kơ ăl tŭk măng klăm ngăl kơna hăt hot năm tơ̆ hnam pơgang vă khăm păng răih hơmet. Dang ei đĭ răih 1 păh măt lơ̆m giĕng adrol ki bơih. Đơ̆ng rŏng kơ răih đang 1 năr ‘nŏh ƀôh măt bang tôch hơdăh, năng tôch hơiă. Oei pă 1 păh măt ƀak si pơkă hlôi giĕng kơnh răih dơ̆ng”.

Hrei ‘nâu, kơsô̆ bơngai jĭ măt ưh kơ bang roi lơ. Lơ bơngai oei đei đon lăng pơhơi gô măt ưh kơbang dêh ‘mơ̆i mă năm khăm, pơm pơmat tat ăn tơdrong hơmet. Nhen thoi dôm tơdrong jĭ măt plim, lăng jê̆, hơtăih ưh kơbang…tơdrong khăm păng kăt đŏh măt mĭl tơtom ăn hơ iŏh ‘nŏh jĭ trong đei yoa ‘lơ̆ng hlŏh vă găn ưh ăn măt tol. Hăm jĭ pluk kơ kul păng dôm tơdrong jĭ nai lơ̆m măt (yoa đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk), tơdăh băt hrôih ‘nŏh hơmet tôch kơ ƀônh, măt gơ̆h bang hơlơ̆k dơ̆ng, da ƀiơ̆ hiong lơ jên hơmet.

Ƀak si Trần Thị Như Anh, tơ̆ Khoa Măt, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ăn tơbăt: “Mưh ƀôh jĭ măt hơnơ̆ng ‘nŏh jĭ 1 lơ̆m dôm tơdrong blŭng a ăn ƀôh măt vă ưh kơbang. Yoa thoi nŏh mưh đei tơdrong ‘nâu, bơngai jĭ jăh năm khăm, hơmet mă tơtom atŭm hăm ‘nŏh pơdơ̆h ngôi, sŏng xa, bơ̆ jang mă lăp”.

Vă tang găn dôm tơdrong jĭ găh măt, ƀak si Anh tơtă: blŭng a athei sŏng xa mă lăp ‘lơ̆ng, tôm kơchơ̆t, lơ vitamin, mă loi jĭ dôm vitamin A, B, E, sŏng xa ‘nhot mă lơ, huch thim bơ̆n vitamin kăl vă măt jăng ‘lơ̆ng. Dôm tơmam vi lượng nhen kẽm, kong gơ̆h tang găn oxy kră kŭm tôch đei yoa vă tang găn măt ưh kơ bang.

‘Ngoăih kơ ‘nŏh, lê̆ bơ̆ jang hăm kơmăy tinh đunh lơ̆m năr, pĕt hơli jŭm dăr măt; lê̆ gan xa dôm tơmam đei sĭk lơ, ‘nhĕm rơmă, lê̆ gan et ƀier, tơdrô, hât hla; năm khăm măt kiơ̆ khei, mă loi hăm dôm bơngai hlŏh 40 sơnăm; hơtŏk tơdrong pơtâp hơkâu jăn, pơhrăm jơhngâm pran vă hơtŏk kơsư̆k kơdih; mưh lĕch tơ̆ trong, athei đŏh măt mĭl vei lăng măt, yơ̆l môk klêng, vă măt ‘năr huei pơchrang ƀơm tơpăt tơ̆ măt păng ƀruih ƀrăm huei mât lơ̆m măt; hăm bơngai đei lơ tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu nhen jĭ huyêt ap tŏk, jĭ hơyô đak sĭk…athei vei lăng ‘lơ̆ng jĭ huyêt ap tŏk, sĭk lơ̆m pham păng athei năm khăm hloi mưh ƀôh đei tơdrong hlĭch lơ̆m măt, vă gơ̆h băt hrôih păng hơmet tơtom đei yoa ‘lơ̆ng.

Jĭ măt ƀrê ‘noh tơdrong jĭ hoei kơ krê hơmơt, găh lơ jĭ gô klăih kơdih lơ̆m dang 7 năr. Mă lei, kŭm đei bơngai đei ƀôh tơdrong jĭ rơka tơ̆ lơ̆m măt yua đơ̆ng chă hơmet kơdih dăh mă hơmet ưh kơ ƀlep kơloăi pơgang. ‘Nâu kŭm jing 1 lơ̆m dôm tơdrong tơm pơm ăn măt ưh kơ bang. Vă hlôh hơdăh hloh găh jĭ măt brê, jơ pơma dơnuh hăm ƀak si Trần Thị Như Anh, Khoa hơmet jĭ Măt, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơ̆ hơla âu gô pơm rơđăh dơ̆ng.  Hơvơn kơmih ma... vang mơ̆ng.

-Ƀak si ăi, jĭ măt ƀrê ‘noh liơ? Yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ măt ƀrê lei ă?

Ƀak si Trần Thị Như Anh: Sĕch hơtăng vei lăng măt đei sĕch hơtăng lom tơ̆ lơ̆m klong măt păng sĕch hơtăng tơ̆ lơ̆m sŏk măt. Mưh sĕch hơtăng đei jĭ yua đơ̆ng lơ tơdrong pơm ăn krao ‘noh jĭ măt ƀrê. Jĭ măt ƀrê ‘noh mĭnh lơ̆m dôm tơdrong jĭ oei lơ̆m kơ sô̆ dôm tơdrong jĭ măt ƀrê. Mă lei kră sơ̆  đa krao ‘noh jĭ măt ƀrrê kơna ưh kơ băt ‘noh jĭ măt ƀrê oei đei dôm tơdrong tơm pơm ăn nai. Yua kơ tơchĕng ‘noh jĭ hmă đĕch kơna ưh kơ năm khăm păng hơmet hrôih. Jĭ măt  ƀrê đei ƀôh prăt sơnăm mă lei lơ ‘noh lơ̆m pơyan puih păng pơyan tŏ ‘mi, khei ‘năr ‘noh gô ƀônh kơ đei ƀôh jing jĭ hơbuh.

Đei lơ tơdrong tơm pơm ăn jĭ măt ƀrê, mă lei đa tơƀơ̆p hloh ‘noh yua đơ̆ng yŏng jĭ, pơrang jĭ păng yua đơ̆ng pơkoih. Lơ̆m noh yŏng jĭ đei kơ sô̆ lơ hloh. Lơ̆m jĭ măt ƀrê yua đơ̆ng yŏng jĭ, Adeno yŏng jĭ đei 80% păng jĭ măt ƀrê yua đơ̆ng yŏng jĭ kŭm ƀônh kơ pơm ăn jing jĭ hơbuh, tơpoh lanh să. Dôm bơngai jang lơ̆m hơnih ‘nhui, ‘mui lơ dăh mă kơ pu măt kŭm tôch kơ ƀônh kơ jĭ măt ƀrê.

- Ƀak si ăi, jĭ măt ƀrê đei ƀôh thoi yơ păng tơdrong chă hơmet kơdih dăh mă hơmet klui gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng thoi yơ truh jơhngơ̆m jăn?

- Ƀak si Trần Thị Như Anh: Yua đơ̆ng đei lơ tơdrong tơm pơm ăn jĭ măt ƀrê kơna 1 tơdrong tơm pơm ăn gô đei ƀôh dôm tơdrong jĭ băt kơ năl  pha ra băl. Mă lei đei ƀôh tơdrong jĭ atŭm mă kră sơ̆ đa krao ‘noh măt ƀrê, lĕch đak măt, đơ đik, đei hlak măt tơ̆ 2 păh măt, pơgê iung đơ̆ng tep ‘noh 2 păh măt tơklep băl, pơnhal. Jĭ âu kŭm đei ƀôh 1 dăh mă 2 păh măt. Găh lơ jĭ gô klăih kơ dih lơ̆m dang 7 năr. Mă lei đei bơngai ưh kơ năm khăm păng hơmet tơtom kŭm đei pơm ăn tơdrong jĭ nai. ‘Noh jĭ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ lơ̆m sĕch hơtăng. Yua kơ sĕch hơtăng lom lơ̆m măt păng sŏk măt tơ jê̆ băl kơna ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ lơ̆m klong măt păng pơm ăn jĭ măt ƀrê, dêh hloh ‘noh rơka tơ̆ măt. Dôm tơdrong jĭ ‘noh gô ưh kơ ‘lơ̆ng măt lăng ưh kơ bang. Tơdrong hơmet kŭm pơm mơmat tat, hoach lơ jên hơmet păng pơm ăn rơka tơ̆ măt, pơm ưh kơ bang.

Jĭ măt ƀrê mưh đei jĭ, bơngai jĭ đa pơm pơ hơi ưh kơ năm khăm hloi, kơ sô̆ năm khăm hrôih tôch kơ tŏ sĕt. Găh lơ kon pơlei chă răt kơ dih pơgang brŏk hơmet. Mă lei, 1,2 ‘nu bơngai yua đơ̆ng jĭ măt ƀrê đĭ mơ̆t lơ̆m sĕch hơtăng mă chă răt kơ dih pơgang brŏk kơtoh, kơ toh ưh kơ ƀlep pơ gang gô pơm ăn rơka lơ̆m măt. Tơdrong yua pơgang pơdui đunh gô pơm ăn jĭ nai glocom, nhor... Dôm tơdrong jĭ ‘noh gô đei ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ măt, đơ̆ng rŏng âu hơmet ưh kơ klăih.

-Mưh lei ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho tơtă thoi yơ lơ̆m tơdrong tang găn jĭ măt ƀrê ưh?

- Ƀak si Trần Thị Như Anh: Jĭ măt ƀrê ‘noh jĭ ƀônh kơ tơpoh păng gô pơm jing jĭ hơbuh, mă lei kĕ tang găn hiă, nhen: pơm rơgoh kơdih kâu mă ‘yâu, lơ̆m hnam kŭm nhen hơnih bơ̆jang, hŏk pơhrăm, ‘nĕ kơ yua atŭm che păng dăh dôm tơmam yua kơ dih. ‘Nĕ kơ pu măt, pĕng muh ƀơ̆r mưh hiĕn dăh mă kơ seh. Đoh măt mĭl mưh lĕch tơ̆ ‘ngoăih, mưh jang lơ̆m dôm hơnih kial, ‘nhui, ‘mui.

Tơdăh lơ̆m ŭnh hnam đei bơngai jĭ măt ƀrê gơh tang găn hăm trong sa, huch lơ tơmam vitamin, pơtih gia nhen vitamin A, C dăh mă vitamin E. Păng gĭt kăl hloh ‘noh jĭ ôp rơgoh ti hơnơ̆ng, đơ̆ng rŏng kơ ngôi tơ jê̆ hăm bơngai jĭ.

Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hlôi tơroi ăn nhôn băt hơ.