Jô̆ păh lăp 1 năr, khoa Rơnĕh kon hơ ‘lơ̆p, Hnam pơgang đa khoa Thiện Hạnh (dêh char Dak Lak) khăm ăn dang 150 - 160 ‘nu drŏ kăn hơnăp, lơ̆m nŏh đei đơ̆ng 10 - 20 ‘nu bơngai jĭ hơyô đak sĭk ƀât oei hơnăp. Đei lơ drŏ kăn hơnăp akhan, jĭ hơyô đak sĭk ƀât oei hơnăp ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ đei pơgia đĕch păng gơ̆h klăih kơ dih đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh đak kơna đa ưh gan pơngơ̆t hăm tơdrong jĭ, mă ưh kơbăt tơdăh ưh đei tang găn ‘lơ̆ng tơdrong jĭ, ‘nŏh pơđĭ 2 ‘nu mĕ kon tơƀâp dôm tơdrong krê hơmơt ngăl. Tơplơ̆ kơ ‘nŏh, mĭnh kơsô̆ bơngai mĕ nai, hli hlŏh tơdrong mưh băt kơ dih kâu jĭ hơyô đak sĭk ƀât oei hơnăp. Đe sư hli tăr văr, ưh pơ̆n sŏng xa lơ jing tôch hơmơt ưh kơmăh kơchơ̆t ‘lơ̆ng vă ‘me nge lơ̆m klak tih vơ̆, jing pơm ăn nge ƀônh krĕ, hơ kĕ.

Mŏ Nguyễn Thị Huệ, 35 sơnăm, tơ̆ xăh Tân Tiến, apŭng Krông Pach, dêh char Dak Lak ƀât oei hơnăp giĕng mă 24 ‘nŏh ƀôh kơdih kâu hơnơ̆ng năm chă yô, tŏk kĭ tôch hrĕnh pơtêng hăm nơ̆r tơtă đơ̆ng ƀak si păng hơkâu jăn lai yơ kŭm ƀôh glĕh lap, rơ bưi jơ̆ng ti. Yoa adrol kơ ‘nŏh đei jĭ huyêt ap tŏk kơna mŏ Huệ tôch pơngơ̆t păng năm khăm tơ̆ hnam pơgang, set hơlen pham ‘nŏh băt sĭk lơ̆m pham lơ hlŏh kơsô̆ hơgăt. Đơ̆ng rŏng kơ đe ƀak si roi tơƀôh hơmet ming tơdrong sŏng xa, bơ̆ jang, pơdơ̆h ngôi mă lăp, đơ̆ng rŏng 2 giĕng năm khăm dơ̆ng, ăn ƀôh sĭk jur thoi hmă dơ̆ng păng athei hơnơ̆ng hơlen năng, pơm kiơ̆ nơ̆r ƀak si pơtho.

Mŏ Nguyễn Thị Huệ tơroi: “Đơ̆ng năr hơnăp, inh năm khăm nge kiơ̆ khei, truh giĕng mă 26 ‘nŏh băt đei jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, mă lei đe ƀak si roi tơƀôh ăn, hơmet ming tơdrong sŏng xa, tơjur por ƀôt, hơtŏk ‘nhot, ƀum, plei ‘long păng xa thim protein, thei hơnơ̆ng năm khăm kiơ̆ năr hơgăt păng sŏng xa kiơ̆ nơ̆r pơtho vă mưh rơnĕh đang kơnh huei đei jĭ huyêt ap tŏk dăh mă jĭ gơ̆ hơdrol kơ rơnĕh kiơ”.

Mŏ Phan Thị Nhài tơ̆ apŭng Đak Mil, dêh char Dak Nông ‘nŏh tơroi: Yoa hơdrol sơ̆ ƀât oei hơnăp đĭ đei jĭ hơ yô đak sĭk bơih, ‘măng mă âu hơnăp dơ̆ng, ƀât mŏ đĭ 38 sơnăm bơih kơna tôch pơngơ̆t. Mŏ kơchăng năm tơ̆ hnam pơgang hơnơ̆ng vă khăm hơlen jơhngâm pran, gơnơm thoi nŏh, truh dang ei ƀât hơnăp đei 24 giĕng, jơhngâm pran mŏ oei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng đĕch: “Đơ̆ng năr hơnăp klĕp truh dang ei inh hơnơ̆ng năm khăm tơ̆ hnam pơgang. Inh năm khăm kiơ̆ năr pơkă đơ̆ng ƀak si. Hơnơ̆ng rim giĕng năm khăm tơ̆ âu, truh dang ei đĭ 24 giĕng bơih, inh oei hơnơ̆ng năm tơ̆ âu khăm hơlen jĭ hơyô đak sĭk ƀât oei hơnăp, dang ei oei hmă đĕch ưh đei tơdrong kiơ. ‘Nâu jĭ tơdrong khăm tôch gĭt kăl hăm bơngai mĕ oei hơnăp. Inh tơchĕng đe bơngai mĕ oei hơnăp athei năm khăm hơnơ̆ng kiơ̆ khei thoi nŏh vă gơ̆h ‘lơ̆ng hlŏh ăn bơngai mĕ păng nge”.

Hơyô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ hơnơ̆ng kơđei lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, mă adrol kơ ‘nŏh bơngai hơnăp ưh đei tơdrong jĭ ‘nâu ră. Lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, iĕ nge tơlĕch hormone pơm tơjur insulin, kơchơ̆t gơ̆h hơmet pơ ‘lơ̆ng sĭk lơ̆m pham. Mă lei, tơdrong jĭ ‘nâu gơ̆h tang găn ‘lơ̆ng tơdăh drŏ kăn hơnăp đei trong sŏng xa lăp ‘lơ̆ng, pơtâp hơkâu jăn mă lăp păng khăm nge, set hơlen pham kiơ̆ khei. Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, jĭ gô klăih kơdih. Mă đơ̆ng thoi nŏh ră, tơdăh jĭ ưh đei chă ƀôh tơtom gô pơm tơlĕch lơ tơdrong krê, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ jơhngâm pran bơngai mĕ hăm kon hloi.

Jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp gơ̆h pơm tơlĕch lơ tơdrong krê hăm nge ‘nao rơnĕh. Sĭk lơ̆m pham mĕ tŏk lơ, gơ̆h hrơm mât lơ̆m hơkâu jăn kon pơm ăn klak nge pran, pơm tơlĕch insulin tơplih jing glucose. Mă hơtuch pơm ăn hơkâu jăn nge hyup iŏk kơchơ̆t pran hlŏh tơdrong ‘mĕh vă. Kơchơ̆t pran rơkăh pơm ăn hơkâu nge lơ̆m klak tih vơ̆ hlŏh tơdrong, mưh tơnĕh pơmat tat, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh hơngĕng păng ti nge. Nge kŭm ƀônh đei tơdrong jur glucose ưh ê đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, jĭ hơkar dreng drơt, dăh mă đei tơdrong jĭ tơ̆ trong dui jơhngâm. Bơngai mĕ athei tơjră hăm dôm tơdrong krê nhen: rơnĕh kon ưh tôm khei, athei rơnĕh răih tơplih ăn tơpŭ hmă, ƀônh đei jĭ hơyô đak sĭk tuýp 2 tơdăh ưh kơchăng tang găn. Ƀât lăp mưh jĭ dêh, bơngai oei hơnăp jing đei jĭ huyêt ap tŏk, gơ̆ hơkâu adrol kơ rơnĕh.

Ƀak si chuyên khoa I Ngô Hữu Bảo – Khoa hơmet jĭ ăn hơ iŏh, Hnam pơgang đa khoa Thiện Hạnh đei nơ̆r tơtă dơ̆ng: “Hăm tơdrong krê tŏ sĕt khei ‘năr ‘nŏh đei pơjuăl pham lơ̆m hơkâu jăn nge đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, mă loi đa đei luh pham hăm bơngai mĕ. Tơdrong mă 2 ‘nŏh tơdăh bơngai mĕ jĭ hơyô đak sĭk mưh hơnăp ‘nŏh nge đa đei jĭ kiơ̆ trong dui jơhngâm đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh. Tơdăh nge tih dêh hnang, kơsô̆ pham hồng cầu tŏk hlŏh tơdrong ‘nŏh gô pơm ăn nge đei hơkar dreng drơt đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh. Tơdăh tang găn ‘lơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr hơnăp, ‘nŏh đe nge rơnĕh ưh đei tơdrong krê kiơ.”

Vă tang găn ‘lơ̆ng jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp ‘nŏh tơdrong sŏng xa gĭt kăl hlŏh. Hăm dôm bơngai oei hơnăp, tơdrong sŏng xa jô̆ păh lăp lăp kăl đei đơ̆ng 1.800 - 2.500 Kcal, lơ̆m tơmam xa, athei tơjur rơmă, xa lơ plei ‘long păng ‘nhot. Tơdrong sŏng xa athei pơm lơ ‘măng lơ̆m năr, lê̆ xa phĭ pơlŭk 1 ‘măng dăh mă lê̆ ăn pơngot dêh hnang. Athei hơnơ̆ng pơtâp hơkâu adrol păng lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, tơjur kĭ ƀiơ̆ adrol kơ hơnăp, lê̆ tơjur kĭ lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp yoa kơplăh âu hơkâu jăn athei rong ‘me nge lơ̆m klak hai. Hơnơ̆ng hơlen năng sĭk lơ̆m pham, pơma nuh hăm ƀak si găh dôm tơdrong khăm hơlen sĭk lơ̆m pham vă gơ̆h đei trong tang găn jĭ ‘lơ̆ng hlŏh ăn mĕ hăm kon.

Drŏ kăn đei jĭ hơyô đak sĭk hơdrol dăh mă lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp tơdăh ưh kơ đei vei lăng sĭk lơ̆m pham gô pơm ăn krê hơmơt jơhngơ̆m pran ăn pơđĭ mĕ păng nge lơ̆m klak. Ƀak si chuyên khoa I Niê Thị Lệ Mai – Khoa hơmet tơdrong jĭ găh drŏ kăn nge ‘nao rơneh, Hnam pơgang đa khoa Thiện Hạnh tơroi găh tơdrong ‘nâu kiơ̆ apĭnh jet tơ̆ hơla âu:

Ƀak si ăi, đei ƀôh băt kơ jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp ‘noh liơ?

Bác sĩ Niê Thị Lệ Mai: “Hăm hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp găh lơ ‘noh ưh kơ đei ƀôh hơdăh tơdrong jĭ. Hmă ‘noh chă ƀôh hơ yô đak sĭk lăng kiơ̆ lơ̆m dôm ‘măng khăm nge lơ̆m klak ‘noh mă băt nhen khăm nge lơ̆m klak 3 ‘măng mă blŭng dăh mă hơlen lăng hơ yô đak sĭk nge lơ̆m klak tơ̆ giĕng mă 24 truh 28. Mĭnh ƀar tơdrong ƀôh bơngai mĕ ưh kơ ê tŏk kĭ hrĕnh, chă hơ yô lơ, nhă lơ dăh mă hơlen lăng nge lơ̆m klak kiơ̆ tơdrong đak mơ mŭng, rơ kăh đak mơ mŭng dăh mă nge lôch lơ̆m klak... Drŏ kăn oei hơnăp đei dôm tơdrong tơ̆ hơ lâu ƀônh kơ jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp : Rơkăh kĭ bek plên, ŭnh hnam đei bơngai hơ yô đak sĭk, mă loi ‘noh jĭ mĕ ƀă, ‘nhŏng, mŏ, oh pôm mĕ ƀă; đơ̆ng hơdrol rơneh kon trăp hloh 4 kĭ, rơneh kon tih tơ̆ ‘măng hơnăp hơdrol,; rơneh kon ƀơ̆t sơnăm ‘lŏ kră, tơdrong jĭ tơ pu kon đei pơplei lơ kŭm ƀônh kơ đei jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp”.

Dôm bơngai hơ yơ đei hơmơt kơ jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, hă ƀak si?

Bác sĩ Niê Thị Lệ Mai: “Bơngai drŏ kăn hơnăp truh tơ̆ hnam pơgang vă khăm ‘noh ƀak si klăih song kơ loăi: Mă 1 ‘noh grŭp bơngai đei đơ̆ng hơdrol jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp. Grŭp mă 2 ‘noh rơneh kon hơdrol sơ̆ tih, hmă hmă ‘noh rơneh kon 4kĭ, grŭp ŭnh hnam đei bơngai đei jĭ hơ yô đak sĭk ‘noh bơngai kŭm ƀônh kơ jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp păng đei hơmơt hơ yô đak sĭk tuyp2 đơ̆ng rŏng âu. Mă 3 ‘noh dôm bơngai đei tơdrong jĭ tơpu kon đei pơ plei lơ. Dăh mă dôm bơngai hơdrol sơ̆ nge ưh kơ gei tơtil dăh mă nge lôch lơ̆m klak ưh kơ băt yua đơ̆ng kiơ. ‘Noh jĭ dôm grŭp bơngai đei hơmơt kơ jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp lơ”.

Tơdrong răm đơ̆ng jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp ‘noh liơ hă ƀak si?

Bác sĩ Niê Thị Lệ Mai: “Grŭp hơ yô sĭk lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp hơnhăk truh tơdrong răm gơ̆ hơ kâu, tŏk huyết áp. Đei bơngai ưh kơ năm khăm nge hơnơ̆ng ‘noh ưh kơ chă ƀôh đei jĭ hơ yô đak sĭk dăh ưh, ‘noh gô đei dôm tơdrong răm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn kơ mĕ păng nge. Pơm ăn đei ƀôh lơ tơdrong jĭ ăn kơ mĕ păng nge nhen jĭ huyết áp tŏk ‘nao đei. Dôm grŭp ‘noh đa tơ jră hăm tơdrong nge ưh kơ ‘lơ̆ng, nge lôch lơ̆m klak, ‘noh gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng hơkâu jăn. Hăm nge ‘noh jĭ jăn đơ̆ng lơ̆m klak ƀônh kơ tŏk kĭ. Nge kŭm ƀônh kơ đei tơdrong ưh kơ ‘lơ̆ng trong sĭk. Grŭp ‘noh hmă hmă ‘noh kon tih, hơmơt kơ đom nge ‘noh đa tơƀơ̆p lơ hloh. Găh đunh đai, nge rơneh đơ̆ng mĕ đei jĭ hơ yô đak sĭk đa đei bek plên păng kŭm ƀônh kơ đei jĭ hơ yô đak sĭk  tuyp2 đơ̆ng rŏng âu.”

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!