Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ yoa đơ̆ng dôm kơloăi virus găh virus arih lơ̆m klak (krao atŭm ‘nŏh Enterovirus) pơm tơlĕch. Dôm pơrang jĭ đa đei hlŏh ‘nŏh virus Coxsackie A16 păng Enterovirus 71 (EV71). Yăn hrei jĭ ‘nâu oei tam mă đei vắc xin tang găn păng tam mă đei pơgang hơmet klăih. Mưh đei jĭ ‘nŏh hơnơ̆ng kơ ƀôh hơkâu yuh tŏ, jĭ hơlŏng, rơka lơ̆m pơ ‘ngơk păng lĕch hmrŏng hmrônh tơ̆ tơpang ti, tơpang jơ̆ng, kŭl tăng, klong tâu. Đei lơ bơngai jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r gô klăih jĭ đơ̆ng 7-10 năr tơdăh đe hơiŏh đei vei lăng ‘lơ̆ng. Mă lei 1 kơsô̆ bơngai jĭ ăl, pơm tơlĕch lơ tơdrong krê hơmơt nhen jĭ tơ̆ ‘ngok, jĭ lơ̆m plei nuih, pơ ‘ngiĕh tơsŏh jing lôch răm. Yoa thoi nŏh, đe mĕ ƀă ưh gơ̆h lăng pơhơi mă athei hơnơ̆ng lăng hơlen jơhngâm pran đe hơioh vă gơ̆h băt hrôih mưh jĭ roi dêh, tơtom chơ năm tơ̆ ghnam pơgang.

Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, jô̆ truh ‘năr 7/9 lơ̆m dêh char đei 1.098 ‘nu bơngai jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ̆ 15 apŭng/thĭ xăh/plt, 01 ‘nu bơngai lôch, lơ̆m nŏh đei 4 anih đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r dêh tơ̆ dôm apŭng Ea Hleo, Ea Kar păng thĭ xăh Buôn Hồ. Tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, jô̆ đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, hơdrô̆ tơ̆ Khoa hơmet tôm tơdrong jĭ ăn hơiŏh đĭ iŏk khăm hơmet ăn vă jê̆ 700 ‘nu hơiŏh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, lơ̆m nŏh đei lơ hơiŏh jĭ dôm bơngai jĭ đei virus EV71, jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 2B grŭp I, 2B grŭp II păng đô̆ 3, đô̆ 4, hơnơ̆ng đei hơiŏh hơmet tơ̆ lăm jĭ ăl, athei dui jơhngâm hăm kơmăy.

Vei lăng kon oei hơmet jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, mŏ V (oei tơ̆ apŭng Ea Súp, dêh char Đắk Lắk) oei tơtuei hli pơngơ̆t yoa kon kơdih kâu ‘nao hlôi đơ̆ng jĭ ăl. Mŏ V tơroi, mon hnam mŏ đei 21 khei. Ƀât tơ̆ hnam mon nhen vă yuh, lĕch hmrŏng hmrônh ƀât kŭl tăng păng kŭl keng. Băt kon jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, unh hnam tơhuch ăn mon pơgang pơm rơngơp hơkâu păng vei lăng, hơmet jĭ tơ̆ hnam. Mă lei, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh jing jĭ ăl, athei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang. Mưh truh tơ̆ hnam pơgang, mon yuh hơnơ̆ng, hơnơ̆ng tơdrăt, set hơlen pham ‘nŏh đei virus EV71, đe ƀak si athei chuyên pơgang păng dŏng hơmet ăn mon hloi na gơ̆h hlôi hlăi kơ tơdrong jĭ ăl.

Mŏ V, tơroi: “Inh đei kơtơ̆ng đe tơroi găh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, đa chă pơih lăng lơ̆m mang ƀôh lơ bơngai jĭ da ƀiơ̆ ngăl. Mă lei hăm mon hnam nhôn ‘nŏh jĭ tôch ăl. Blŭng a lăp ƀôh hmrŏng hmrônh ie iĕ ƀât 2 păh kŭl tăng păng kŭl keng. Tơ̆ hnam kŭm băt mon jĭ bơih mă lei ‘mĕh lăng năng mon tơ̆ hnam yoa mon ưh đei nhâm, vi kiơ, oei sŏng xa, ngôi pơchơt thoi hmă đĕch. Truh năr mă 5 ‘nŏh ƀôh mon lĕch ƀrê ƀra tơ̆ hơkâu, unh hnam hăt hot chơ mon năm tơ̆ ƀak si khăm, akhan jĭ đô̆ 1, ăn brŏk tơ̆ hnam vei lăng hơkâu jăn mă rơgŏh. Truh năr mă 6 mon lap, ưh ‘mĕh pơm ngôi kơna chơ năm tơ̆ hnam pơgang hloi yoa ƀôh mon tôch rơmơ̆n, gơ̆t hơkâu, ưh đei tep, ƀak si chuyên ăn pơgang ‘nŏh ƀôh da ƀiơ̆ ƀiơ̆.”

Mĭnh ‘nu bơngai nai ‘nŏh jĭ unh hnam ‘nhŏng B (oei tơ̆ apŭng Cư Jut, dêh char Đắk Nông). ‘Nhŏng B đei 2 ‘nu kon, adrol ki bơngai mŏ đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r mă lei ưh đei ăl, oei tơ̆ hnam huch pơgang 3 năr ‘nŏh klăih kơna ƀât kon mă 2 (‘nao 25 khei) đei jĭ, yoa lăng pơhơi kơchĕng mon gô klăih nhen thoi mŏ sư ‘năi pơm ăn klo kăn măr sư ưh đei vei lăng kon ‘lơ̆ng. Mă lei, tơdrong jĭ ăl tŏk tôch hrĕnh, ưh tom băt pơm ăn unh hnam ‘nhŏng B tôch pơngơ̆t păng ưh hiôk jơhngâm.

‘Nhŏng B, tơroi: “Mon yuh tơ̆ hnam 2 năr ưh đei ƀôh hơdăh jĭ kiơ nhen lĕch hmrŏng hmrônh đak kơna inh ưh băt mon jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r. Đơ̆ng rŏng 2 năr yuh, ‘nŏh pơtơm lĕch hmrŏng hmrônh 2,3 tŏ, chơ mon năm khăm ‘nŏh đe ƀak si tơ̆ apŭng Cư Jut akhan, mon jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r athei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang. Đei 2, 3 năr ƀak si tơroi mon jĭ ăl kơna chơ ba tơ̆ hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên. Inh ƀôh jĭ ‘nâu hơmơt tơpă, blŭng a tơdăh ưh kơchăng, ưh lăng hơlen ‘nŏh sư gô jing krê hơmơt hăm đe mon, pŭn đei đe ƀak si hơmet tôch ai mă inh ƀôh gơ̆h sơđơ̆ng lơ̆m jơhngâm ƀiơ̆.”

Kiơ̆ tơdrong tơchĕng đơ̆ng đe ƀak si tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, dôm sơnăm adrol ki jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r hui đei bơngai jĭ ăl, mă lei sơnăm ‘nâu kơsô̆ bơngai jĭ ăl tŏk lơ, bơngai đơ̆ng jĭ hmă jing jĭ ăl tŏk tôch hrĕnh, ưh tom băt kơna đe ƀak si athei khăm hơlen jơhngâm pran ăn đe mon hơnơ̆ng vă băt hrôih, tơtom hơmet ăn.

Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh – Kơdră vei lăng khoa hơmet tôm tơdriong jĭ ăn hơiŏh Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ăn tơbăt: “Đơ̆ng khei 1 truh khei 6, kơsô̆ hơiŏh năm hơmet tơ̆ hnam pơgang yoa đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ưh kơ đei pha kiơ pơtêng hăm dôm sơnăm adrol sơ̆. Mă lei, đơ̆ng khei 7 truh dang ei, kơsô̆ hơiŏh jĭ năm hơmet tơ̆ hnam pơgang yoa đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl păng tôch ăl tŏk lơ pơtêng hăm dôm sơnăm adrol sơ̆. Vă rim hơiŏh jĭ năm hơmet tơ̆ hnam pơgang đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 2B, đô̆ 2B grŭp 1, đô̆ 2B grŭp 2 păng đô̆ 3 tŏk tơ̆ kơpal kơna jĭ tôch ăl.”

Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơpŏh kiơ̆ đơ̆ng đak hai tơprăh, kiơ̆ tơmam xa, đơ̆ng sut hơmet ich nge, hơioh đei jĭ ưh ‘you. Kơplăh dang ei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r oei tơpŏh lanh tôch hrĕnh, kơplăh ‘nŏh đe hơiŏh pơtơm năm hŏk tơ̆ hnam trưng, tơ̆ hnam hŏk tôch ƀônh tơpŏh jĭ, mă loi hăm hơiŏh mâm non hơnơ̆ng yoa tơmam pơm ngôi hơdai kơna jĭ tôch ƀônh tơpŏh, yoa thoi noh, đe mĕ ƀă athei năng kăl ƀiơ̆ truh tơdrong pơm kiơ̆ dôm trong tang găn jĭ ăn hơiŏh. Mưh ƀôh hơkâu jăn hơiŏh vă hlĭch hlĭch ƀiơ̆ ‘nŏh jăh chơ ba tơ̆ hnam pơgang hloi vă tơtom khăm hơlen păng hơmet jĭ mă ‘lơ̆ng.

Hrei ‘nâu, hơioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl tŏk bŏk hơnơ̆ng kơ tŏk. Lơ̆m kơplăh ‘noh, jĭ tam đei vắc xin tang găn kŭm nhen tam mă đei pơgang hơmet klăih. Vă đe mĕ ƀă hlôh hơdăh găh tơdrong jĭ ‘nâu kŭm nhen lăng băt hrôih đei tơplih jĭ ăl vă ba hơioh truh tơ̆ hnam pơgang tơtom, găn ƀiơ̆ tơdrong jĭ, grŭp bơngai chih kơtơ̆ng hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh – Kơdră vei lăng Khoa hơmet hơioh jĭ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Ƀak si ăi! Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei dôm đô̆ jĭ dêh, lăp ai thoi yơ?

-Ƀak si Minh: Mơ̆ng kiơ̆ đơ̆ng yŏng jĭ sa lơ̆m hơkâu kiơ̆ lơ hơnih pha ra băl mă rơka đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ̆ jĭ dêh dăh mă lăp ai păng đei ƀôh yan âu dêh dăh mă lăp ai kŭm pha ra băl mơ̆n. Jĭ đei 4 đô̆, ‘noh đô̆ 1, đô̆  2 ‘noh đei đô̆ 2a, 2b grŭp 1, 2; đô̆ 3 păng đô̆ 4. Dôm bơngai jĭ đô̆ 2b grŭp 2 tơ̆ kơpal ‘noh athei hơmet. Oei dôm bơngai jĭ đô̆ 2a tơ̆ kơpal đei 1 lơ̆m 2,3 tơdrong đei ƀôh jĭ dêh bơngai jĭ kăl kơ đei răp hơlen lăng tơ̆ hnam pơgang. Yua yua thoi noh, tơdrong hơlen lăng hơmet jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r mơ̆ng kiơ̆ đô̆ jĭ dêh đơ̆ng jĭ mă đei hơmet pha ra băl.

-Mĕ ƀă kăl kơ lăng băt hrôih dôm tơdrong đei ƀôh jing jĭ dêh hơ yơ vă ba hơioh năm tơ̆ hnam pơgang tơtom hă ƀak si?

-Ƀak si: Đơ̆ng rŏng kơ hơioh đei hơlen lăng jĭ jơ̆ng tơƀơ̆r, đe mĕ ƀă kăl kơ băt truh tơdăh hơioh đei dôm tơdrong jĭ jing dêh tơ̆ hơ la âu ‘noh athei ba hơioh ƀĭch tơ̆ hnam pơgang hloi vă gơh hơmet tơtom, ‘noh jĭ ưh kơ ê hơioh yuh hloh 39 độ dăh mă yuh hơnơ̆ng hloh 2 năr; Hơioh kơdrăt, tơ rơ, gơ̆; mă 3 ‘noh jĭ hơioh năm ưh kơ ăl, tơ oei ưh kơ jơ̆ng, năm pơ̆k, chơ vơ;  Mă 4 hơioh lĕch đak pơ uh, hơ lơp, dui jơhngơ̆m hrĕnh, hơ ioh đei ƀôh kơ̆l ‘ngok ưh kơ ‘lơ̆ng, ưh kơ jăng dăh mă dôm bơngai mĕ ƀă ƀôh bơ ngơ̆t tơtăm ‘noh athei ba hloi hơioh năm tơ̆ hnam pơgang vă đei hơmet tơ tom.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho tơtă kiơ hăm dôm đe mĕ ƀă vă tang găn jĭ ăn kơ hơioh ưh?

-Ƀak si Minh : Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh tơdrong jĭ tơpoh kiơ̆ trong klak, yua thoi noh, hơioh gô tơpoh kơ tă dăh mă tơpoh kiơ̆ đơ̆ng ĭch, sŏng sa hơdai, dôm kơ chơ̆t lĕch đơ̆ng rơ ka hmrŏng tơ̆ jơ̆ng ti ƀơ̆r. Tơpoh  đơ̆ng bơngai vei lăng hơioh jĭ đơ̆ng rŏng ‘noh ưh kơ ôp ti rơgoh mă vei lăng hơioh ưh kơ đei jĭ gô pơm ăn hơioh ƀơm jĭ. Vă veh ver kơ tơpoh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, mĕ ƀă kăl kơ băt ‘nĕ kơ ăn hơioh ngôi tơ jê̆ hăm dôm hơioh đei jĭ dăh mă dôm kơ chơ̆t ‘mê̆ ‘mach đơ̆ng hơioh ƀơm jĭ, jâu đei jĭ. Mă 2 kăl kơ ôp ti rơgoh hơdrol păng đơ̆ng rŏng kơ vei lăng dôm hơioh jĭ hơdai hăm hơioh ưh kơ đei jĭ. Mă 3, iŏk đơ̆ng đei ƀôh jâu jĭ athei ba hơioh năm tơ̆ hnam pơgang vă đei hơlen lăng păng hơmet tơtom.

Lei ah bơnê kơ ih ƀak si hơ!