Kiơ̆ kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng khoa bek ‘lơ̆ng, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn Dak Lak, sơnăm 2022, đei 1.508 hơioh đei dăr hơlen găh tơdrong kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng, lơ̆m noh đei 786 hơioh, 722 hơioh drŏ kăn; kơ sô̆ hơkĕ hơkong trăp hơ iơch kiơ̆ sơnăm ‘noh 18,3%; hơ kĕ hơ kŏng kơ jung kơ đeh kiơ̆ sơnăm ‘noh 28,3%. Hơkĕ kơkong tơ̆ hơioh iĕ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng kơ tang păng đunh đai truh tơdrong vih vơ̆ đơ̆ng hơioh, mă loi ‘noh ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong arih sa tơ̆ hơnăp kơnh.

Mon H’K.N oei tơ̆ xăh Ea Uy, apŭng Krông Pắc, đei 9 khei, mă lei trăp lăp 6 kĭ păng iĕ hloh pơ têng hăm dôm hơ ioh bơ hnơr. Mon H’K.N tŏk bŏk đei hơmet ƀĭch tơ̆ Khoa hơmet hơioh jĭ Hnam pơgang tơring Tây Nguyên. Bơngai ŭnh hnam mon tơbăt, ƀơ̆t rơ neh mon đei 3,4 kĭ, bek mơ̆n. Iŏk đei 3 khei, mon đa yuh dêh hơnơ̆ng păng đei dôm tơdrong jĭ ƀơm truh trong dui jơhngơ̆m păng trong klak, ưh kơ ‘meh sa, ưh kơ tŏk kĭ kơna hơnơ̆ng athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang, Đe ƀak si tơbăt mon đei hơkĕ hơkong dêh bơ̆ih, tơdăh ưh kơ hơmet hrôih gô pơm ăn dôm tơdrong ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong tih vơ̆ đunh đai kơ mon. Mŏ H’ Cúc Niê, mĕ mon H’K.N tơroi:

"Sư mŏm tŏ sĕt. Đei 3 khei ‘noh sư đa jĭ pơ lŏ, ưh kơ tŏk kĭ, đa yuh dêh, hiĕn hơnơ̆ng, roi ‘năr sư roi lap rơ mơ̆n, ưh kơ ‘meh sa. Ŭnh hnam đei ba sư năm khăm ƀak si hơlen lăng đei jĭ phế quản, jĭ tơ soh. Huch pơgang lơ dêh mă ưh kơ dă ƀiơ̆. Hơdrol ‘noh ĭnh ba sư năm tơ̆ Sài Gòn khăm ‘noh ƀak si tơbăt đei hơkĕ hơkong hai, jĭ trong klak hai. Dang ei sư đei yuh, hiĕn kơna athei ƀĭch tơ̆ Hmam pơgang tơring Tây Nguyên vă hơmet."

Kiơ̆ kơ ƀak si Chuyên khoa I Nguyễn Hoàng Linh – Khoa hơmet hơioh jĭ, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, đei lơ tơdrong tơm pơm ăn hơioh đei hơ kĕ hơkong, lơ̆m noh đei 3 tơdrong tơm: ‘noh jĭ hơioh ƀơm dôm tơdrong jĭ pơ chŭng nhen tơdrong jĭ tơ soh, jĭ klak chroh, mưh ƀơm tơdrong jĭ âu ‘noh hơioh gô ưh kơ ‘meh sŏng sa pơ têng hăm hmă, ưh hrơm păng đa đei jur kĭ; hơioh đei tơdrong jĭ plei nuih đơ̆ng nge dăh mă dôm tơdrong jĭ tơpoh nhen jĭ Down, dôm tơdrong jĭ tơ̆ lăm hơ lŏng; dôm hơioh rơ neh ‘noh pran jăng, đei kĭ trăp hmă pơ têng khei nge lơ̆m klak, mă lei lơ̆m kơ plăh rong ‘me đei 1 trong sŏng sa ưh kơ lăp nhen: hơioh đei ‘me ăn sa hrôih dêh hnang dăh mă ‘me sa klui dêh hnang. Dăh mă kơ sô̆ ‘măng sa tŏ sĕt dêh hnang păng ưh kơ măh kơ chơ̆t bek lơ̆m dôm ‘măng sa ‘noh hơioh gô ưh kơ đei pơtruh tôm kơ chơ̆t đạm dăh mă dôm khoáng chất kăl ăn tơdrong tih vơ̆. Ƀak si Chuyên khoa I, Nguyễn Hoàng Linh – Khoa hơmet hơioh jĭ, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơbăt:

"Vă tang găn hơkĕ hơkong ăn hơ ioh, đe mă ƀă kăl kơ hơdrin ăn nge mŏm mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng, ăn nge sa blŭng a ƀlep khei păng ƀlep trong, sa tơmam sa lơ kơ loăi, ăn nge sa tơmam sa hơdrih, ăn nge tơmam sa hơdrih hrôih păng tôm 4 grŭp tơmam sa nhen: đạm, sĭk, kơ chơ̆t bek, Vitamin păng khoáng chất. Ăn huch thim bơ̆n  Vitamin mă nge đa ưh kơ măh nhen Vitamin A, Vitamin D, dôm khoáng chất sắt, kẽm. Nge kăl đei huch pơgang hơ mơng hơnơ̆ng 6 khei 1 ‘măng. Dôm nge hơ kĕ hơ kong ‘noh kăl đei trong vei lăng gĭt kăl, vei tơ nŏ ăn kơ nge lơ̆m pơyan tơ ngiĕt, veh ver kơ ‘nhui hơ̆t, hơ yuh đei ‘mê̆ ‘mach, ƀet vắc xin tôm vă tang găn dôm tơdrong jĭ nhen jĭ tơ soh, jĭ klak chroh. Tơdrong kăl băt truh ‘noh jĭ đe mĕ ƀă athei răp hơlen kĭ trăp păng kơ jung đơ̆ng nge, tŏ sĕt hloh lơ̆m dang 3 khei vă răp hơlen tơdrong bek ‘lơ̆ng kơ hơ ioh 1 trong hrôih hloh.”

Tơdăh hơioh đei hơkĕ hơkong mă ưh kơ đei tơdrong pơgăn hrôih păng ƀlep trong ‘noh tơdrong pran gô đei tơ jur. Mưh tơdrong pran đei tơ jur ‘noh hơ ioh ƀônh kơ ƀơm dôm tơdrong jĭ pơ chŭng, pơm ăn hơ ioh ưh kơ ‘meh sŏng sa păng sa ưh kơ hrơm lơ̆m hơ kâu, đơ̆ng noh pơm ăn hơ ioh jur kĭ păng hơ kĕ hơkong. Tơdrong jĭ pơ chŭng ‘noh jĭ tơdrong tơm pơm ăn hơnhăk truh hơ kĕ hơkong, jĭ hơnih hiôk vă yŏng jĭ pơm ăn jĭ tŏk pơm. Iŏk đơ̆ng oei hơnăp ding truh hơ ioh đei 2 sơnăm ‘noh jĭ khei ‘năr gĭt kăl vă tih vơ̆. ‘Ngoăih kơ ‘noh tơdăh hơioh ‘noh đei hơ kĕ hơ kong ‘noh sư oei ưh kơ măh dôm kơ chơ̆t nhen sắt, kẽm. Tơdrong ‘noh ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh kơ sô̆ hơ gei (IQ) kơ hơ ioh đơ̆ng rŏng âu kơnh.

Hơkĕ hơkong pơm ăn hiong răm kơ tang hăm hơioh, hơioh đei hơ kĕ hơ kong gô hơ nhăk truh hiơ̆ vơ̆, ưh kơ hơ gei, pơm ăn hơioh krĕ, hŏk pơhrăm ưh kơ gơh. Kơ lih thoi noh, mưh ƀôh hơioh ưh kơ ‘meh sŏng sa, hơkâu hơkĕ dăh mă ưh kơ jăh vơ̆ pơ têng hăm đe buăl bơ hnơr, hơkar dreng drơt…mĕ ƀă athei ba hơioh năm tơ̆ hnam pơgang vă đei khăm hơlen tơtom. Kiơ̆ đơ̆ng noh, ƀak si gô tơbăt hơdăh tơdrong tơm pơm ăn hơkĕ hơkong, đơ̆ng noh đei trong hơmet lăp ‘lơ̆ng.

Vă băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong krĕ, hơkĕ hơ kong tơ̆ đe hơ iŏh, đơ̆ng rŏng âu nhôn pơma nuh hăm Ƀak si CKI Nguyễn Hoàng Linh – jang tơ̆ Khoa hơmet tôm tơdrong jĭ ăn hơ iŏh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Ƀak si ăi, pơm thoi yơ vă gơ̆h băt hơiŏh krĕ, hơkĕ?

-BS CKI, Nguyễn Hoàng Linh: “Hơiŏh krĕ, hơkĕ ưh đei lơ tơdrong tơƀôh tơ̆ yăn âu, hmă hmă hơiŏh đa ưh ‘mĕh sŏng xa, bơngai ưh đei hơbĕch nhen thoi hơiŏh hmă, hơkar dreng drơt păng kăl hlŏh jĭ hơnĕnh ưh jăh chăt, sŏk ruh, pơpơ̆ hơkâu hiơ̆ hyĭn, pơtih gia nhen truh khei gơ̆h tơoei bơih, gơ̆h nơnăm bơih mă lei tam mă gơ̆h dơ̆ng, tam mă gơ̆h nơnăm kiơ. Đe hơiŏh krĕ, hơkĕ ‘nŏh hơkâu hơiơch păng ưh đei vơ̆ kơjung lơ̆m dang 3 khei, đa jĭ pơlŏ tŏ hơkâu. Mă lei, vă gơ̆h băt hơdăh hơiŏh krĕ, hơkĕ dang yơ ‘nŏh mĕ ƀă gơ̆h lăng kiơ̆ kơƀang chih tơbăt găh kơchơ̆t bek mă Anih vei lăng jang pơgang apŭng plenh tĕh chih tơlĕch, găh kĭ trăp kiơ̆ sơnăm, hơkâu vơ̆ kơjung kiơ̆ sơnăm, kĭ trăp kiơ̆ hơkâu kơjung. Adrô̆ hăm hơiŏh hơla kơ 5 khei ‘nŏh gơ̆h lăng kiơ̆ kŏng ti vă hơlen năng hơkâu jăn hơkĕ dăh mă ưh hăm đe hơiŏh.

-Tơdrong hơmet ăn hơiŏh hơkĕ thoi yơ hă ƀak si?

-BS CKI, Nguyễn Hoàng Linh: “Hơmet ăn hơiŏh hơkĕ tôch mơmat tat, yoa khei ‘năr hơmet đunh păng athei đei đon adrin đơ̆ng mĕ ƀă hơiŏh hai, mưh hơmet ăn hơiŏh hơkĕ ‘nŏh ‘moi kiơ̆ tơdrong hơgăt hơkĕ thoi yơ, tơdăh hơiŏh hơkĕ hơkong dêh dăh mă hơkĕ hơkong đei hloi tơdrong jĭ jăn, trong pham jur ‘nŏh hơiŏh âu kăl đei chơnăm tơ̆ hnam pơgang păng hơmet kiơ̆ trong hơgăt 10 hơyak. Oei hơkĕ lăp ai, ưh đei dêh ‘nŏh athei ‘me thim dơ̆ng tơmam xa bek ‘lơ̆ng ăn hơiŏh. Hăm hơiŏh hơla 6 khei ‘nŏh, đak tŏh jĭ tơmam xa tơm, ăn mŏm mĕ kiơ̆ tơdrong ‘mĕh vă prăt măng, prăt năr. Tơdăh bơngai mĕ ưh kơmăh đak tŏh dăh mă đak tŏh ưh kơjrăh ‘nŏh gơ̆h tơmŏm, ‘me dơ̆ng tơmam đơ̆ng ‘ngoăih kiơ̆ khei ăn hơiŏh. Hơiŏh kơpal kơ 6 khei ‘nŏh ‘me thêm bơ̆n tơmam xa, athei ‘me dôm tơmam, đei tôm 4 grŭp tơmam, ‘nhĕm, sĭk, kơchơt bek, Vitamin păng ‘nhot.

-Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ.

Ƀât hơtuch tơdrong tơroi, bơ̆n vang mơ̆ng dôm nơ̆r tơbăt athei kơchăng vă tang găn tơdrong pơ̆k rơka ăn đe hơiŏh.

-Tang găn pơ̆k: ‘Măng ‘mŏk athei pĕng găn mă ‘lơ̆ng, pơm ‘long găn ƀât blŭng păng hơtuch kung mưh đei hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm. Kung athei đei ‘long hơboch, pĕng kiĕr mă kơjăp vă hơiŏh huei chur klĕch dăh mă tŏk hao ngôi. Iŏk gŏch kơ hrưih vă man hơnă hnam hum, trong yak mât tơ̆ hnam, lĕch tơ̆ cham vă huei tơsĕr pơ̆k.

-Tang găn tơmam han, suĕng: Hơmet mă ‘lơ̆ng dôm tơmam han, suĕng (săng, săng kep), dôm tơmam vă choh jang nhen (‘long uơ, ‘long ƀơ, săng kô...) hơtol mă ‘lơ̆ng, tăh lơ̆m hom mă klĕp vă đe hơiŏh ưh gơ̆h iŏk pơm ngôi mă ưh ‘nŏh tăh lơ̆m hnam kho đei chơ khoă vă huei pơm rơka ăn đe hơiŏh; văn che găn lê̆ mum suĕng tơ̆ kơƀang mưh hnam đei hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm.

-Tang găn ƀơm pơnhŭl tơmam xa: Athei pai, ‘măn tơmam xa mă rơgŏh ‘lơ̆ng, ưh gơ̆h lê̆ hơiŏh xa ƀơm tơmam ƀou, ĭu. Athei đei hơtuh ming pơgang, ming kơjung ƀiơ̆ kơ ti ‘ngơn hăm hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm. Dôm tơmam krê nhen đak xăng, đak trôl, pơgang sơdrông, pơgang pơlôch kơtu, kơchơ̆t ôp tơmam păng sơƀŏng pih hơbăn ao tăh ming lơ̆m hnam kho đei chơ khoă vă hơiŏh huei pel ƀơm, iŏk pơm ngôi.

-Tang găn pơtŏk, điên hyup: Tơlei unh điên athei pơm tơ̆ lăm tơnăr mă ưh ‘nŏh tăh lơ̆m đing, đei ôp hơmet mă klĕp, sơđơ̆ng ‘lơ̆ng; ‘long tăk unh điên, kâu chi, kơƀang hlôt unh điên pơm kơjung ƀiơ̆ ti ‘ngơn đơ̆ng đe hơiŏh hơla 6 sơnăm, đei kơhôp vei lăng mă ưh ‘nŏh đei tơnglơ̆p klơ̆p klĕp ‘lơ̆ng.

Hnam gŏ pơm hơdrô̆ mă ưh ‘nŏh đei pơm ‘măng yak kơđang dăh mă ‘măn khoă mă ‘lơ̆ng vă hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm huei mât pơm ngôi unh, ƀinh gas. Ưh gơ̆h lê̆ hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm mât hum, pơm ngôi hơdrô̆ tơ̆ hnam hum, pĭt lê̆ kơmăy pơm ăn đak tơnŏ, tơngiĕt mưh ưh đei yoa.

-Tang găn glơ̆k: Vei lăng, var hơmet dơnâu, sơlŭng đak, sơlŭng ƀuh vôi, đing, hơbong đak jŭm dăr hnam mă ‘lơ̆ng vă hơiŏh huei lĕch ngôi tơ̆ noh. Đak kuay, hơnih mong đak dăh mă bô̆i, dôm tơmam mong đak nai athei đei tơnglơ̆p klơ̆p mă ‘lơ̆ng; ưh gơ̆h lê̆ hơiŏh hơla kơ 6 sơnăm pơm ngôi hơdrô̆ lơ̆m hnam hum.