Bơngai Tày tơ̆ Ba Chẽ bu bu kŭm băt 2,3 tơm ‘long pơgang vă hơmet jĭ hmă. Đe sư chă tơroi băl dăh mă tơƀôh ăn băl băt găh ‘long pơgang lơ̆m dôm ‘măng năm tơ̆ bri, lơ bơngai hơgei hloh ‘noh iŏk dôm pơgang hơmet đei tơdrong jĭ ăl.

Yă Dương Thị Minh, xăh Đạp Thanh, apŭng Ba Chẽ, dêh char Quảng Ninh jang tơdrong jang iŏk pơgang hla ‘long joăt joe đĭ vă jê̆ 30 sơnăm ‘nâu, mĭnh tơpu pơgang đơ̆ng sư đei hrâu hơdai đơ̆ng 2,3 kơ loăi truh dôm jĭt kơ loăi pơgang hla ‘long. Vă băt găh pơgang athei jing bơngai tôch kơ hlôh vao dôm ‘long pơgang bri brăh đơ̆ng ‘lơ̆p, yă Minh hlôi kiơ̆ mĕ ƀă, ƀok yă mơ̆t tơ̆ bri chă ‘long pơgang. Ƀơ̆t đei ŭnh om, pŭn ai mĕ ƀă klo sư kŭm jang pơgang kơna sư hlôi kiơ̆ jang tơdrong jang đơ̆ng ƀok yă pơ sư̆ ăn:

‘Nâu jĭ ‘long trầu tiên, ‘long âu hơmet đei dôm tơdrong jĭ nhen kial mơ̆t, jĭ kơ ting, jĭ klak, chroh, bơngai hiĕn kŭm gơh yua pơm pơgang mơ̆n. Oei ‘nâu ‘noh ‘long pơgang ‘măn ăn kơ dôm bơngai pơ̆k tơ gơ̆ kơting ‘noh yua vă chô̆ pơ̆n gô ƀônh kơ tơlir. Oei ‘nâu ‘noh ‘long pơgang ‘măn ăn kơ bơngai kră, hơioh ưh kơ ‘meh sŏng sa, hơkâu jăn rơmơ̆n yua rơ̆ đak nhă gô sŏng sa ‘lơ̆ng, bơngai kră ƀônh kơ pran....

Kiơ̆ kơ yă Dương Thị Minh, bơngai jang pơgang ‘noh lăng tơ̆ yơ kŭm lĕch đei ‘long pơgang. Rim năr sư gơ̆, phĕ đei 2,3 kơ loăi, đei kơ loăi ‘noh sơ̆k kro vă yua dar deh, đei kơloăi ‘noh athei yua hơdrih mă hơtŏk đei tơdrong sĭt đơ̆ng pơgang hla ‘long ‘noh...  ‘Long pơgang lơ̆m bri brăh đei lơ mă lei ưh kơ sĭ bu ‘meh phĕ ‘noh gơh ôh, mă athei dôm bơngai jang pơgang ‘mơ̆i gơh hrâu hơdai dôm ‘long, hla, plei ... jing pơgang hơmet jĭ sĭt.

‘Long pơgang ‘noh đei tơ̆ lơ hơnih, tơ̆ jê̆ hnam kŭm đei hloi dăh mă đei kơ loăi ‘noh athei mơ̆t tơ̆ lơ̆m bri tơchă. Ĭnh dai hơnơ̆ng vang tơroi dôm pơgang ăn kơ kon pơlei lơ̆m pơlei, mă lei lơ bơngai akhan ưh kơ kĕ ƀlŏk đĭ dôm pơgang ĭnh tơƀôh. Akhan tôm ‘noh ưh kơ băt thoi yơ ‘noh tôm ôh. Đei kơ loăi lăp kăl kơ 1 tơnơm ‘noh pơgang mă đei dôm kơ loăi athei hrâu hơdai truh kơ hrĕng kơ loăi kơna lơ bơngai oei athei tơchă truh tơ̆ ĭnh vă iŏk pơgang.

 Yă Dương Thị Minh kŭm ưh kơ ƀlŏk lơ̆m dôm jĭt sơnăm jang iŏk pơgang hla ‘long đĭ hơmet klăih jĭ ăn kơ dôm yơ bơngai. Sư lăp jang kiơ̆ jơhngơ̆m đon kơdih hăm ‘meh vă tơgŭm đei lơ bơngai. Nơ̆r tơroi ‘lơ̆ng đơ̆ng bơngai âu truh bơngai to, roi ‘năr pơgang sư đei lơ bơngai băt truh. Bơngai truh hăm yă Minh răt pơgang tơ̆ jơ̆p dôm dêh char, pơlei tơm nhen Bắc Giang, Bắc Ninh, Lạng Sơn đei hloi dôm dêh char tơring tŏk bŏk păng pơbăh. Dang ei, ƀơ̆t đĭ tơ̆ sơnăm 70, yă kŭm ‘meh pơtho dơ̆ng ăn kơ kon sâu vă tơdrong jang pơgang hla ‘long kră sơ̆ ưh kơ đei hiơt hiong.

Mŏ Nịnh Thị Thắng, xăh Minh Cầm, apŭng Ba Chẽ, dêh char Quảng Ninh, kon drŏ kăn yă Dương Thị Minh tơroi, mă đơ̆ng đei mĕ sư tơƀôh ăn tôch kơ lơ ‘long pơgang mă lei kơdih kâu sư ưh kơ kĕ ƀlŏk đei dôm pơgang joăt joe kơ ŭnh hnam. Dôm pơgang hơmet jĭ ƀônh ƀŏ nhen jĭ klak, jĭ kơ̆l, hơnơ̆k ưh kơ hơnat mă lei hơmet dôm tơdrong jĭ ăl kăl athei hŏk tôch kơ lơ.

Mĕ ĭnh kŭm tơƀôh ăn dôm ‘long pơgang mă lei ĭnh kŭm ưh kơ ƀlŏk đei dôm ‘long pơgang mơmat. Lăp ƀlŏk dôm ‘long hơmet jĭ hmă đĕch. Ba athei băt hơdăh đei ‘long pơgang hơyơ hơmet jĭ kiơ ‘noh mă pơ̆n iŏk pơgang.

Ba Chẽ jĭ apŭng groi kông păh Hơlĕch Tu dêh char Quảng Ninh hăm dôm kông kơjung, hơnih đei lơ kơloăi pơgang hla ‘long kăp gĭt lơ̆m bri brăh. Lơ̆m akŏp kơ sô̆ hloh 1 rơbâu kơloăi hla ‘long pơgang đei chih jô̆ tơ̆ Ba Chẽ đei truh 30 kơloăi pơgang hla ‘long đei kơjă kăp lơ nhen: hla che pơkao dreng, pơmâu rơh ‘long, cát sâm… Đơ̆ng dôm pơgang hla ‘long gĭt ‘noh kon pơlei bơngai Tày tơring ‘nâu hlôi hrâu hơdai đei lơ pơgang hơmet jĭ đei iŏk yua. Yă Trần Thị Cứu, plei Bắc Xa, xăh ĐạpThanh, apŭng Ba Chẽ, dêh char Quảng Ninh tơbăt:

Ĭnh tĕch lơ kơloăi ‘long pơgang nhen ƀum khúc khắc, sâm nam, sâm cau... mă loi ‘noh jĭ tơ̆ Ba Chẽ đei ƀum Ba Kích. Dôm ‘long pơgang âu ‘noh ĭnh chă mơ̆t kơdĭh lơ̆m bri. Rim kơloăi pơgang hla ‘long đei trong yua pha ra băl, ‘long ‘noh rơ̆ đak huch, ‘long ‘noh yua pơm pơgang hum, tong jơ̆ng. Dôm kơloăi pơgang hla ‘long hnam nhôn ‘noh tơmoi tơ̆ tơring pơbăh băt truh păng krao điên thoăi athei ĭnh gơih kiơ̆ trong bưu điện.

Hrei ‘nâu, kŭm hăm y học chăl hle ‘noh y học cổ truyền kŭm tơgop ưh kơ iĕ lơ̆m vei lăng jơhngơ̆m jăn kơ kon pơlei. Kơlih thoi noh, dôm pơgang hla ‘long joăt joe kơ bơngai Tày pơma hơdrô̆ păng dôm hơdrĕch kon kông pơma atŭm ‘noh 1 păh ưh kơ gơh kơ ƀăh lơ̆m tơdrong arih sa kơ kon pơlei tơring groi kông. Kiơ̆ đơ̆ng noh, tơgŭm kon pơlei đei đon băt kơchăng vei bri brăh tơgop hơnhăk ăn kơjă mŭk drăm ăn kon pơlei.